Bahriddin Umrzoq. Soliha ayollar

[Laylo]

SOLIHA AYOLLAR

To‘plab nashrga tayyorlovchi
Bahriddin UMRZOQ

«Movarounnahr»
Toshkent

Ushbu «Soliha ayollar» kitobi Islom tarixidagi avliyo ayollar, ularning ulug‘ xislatlari, holi hayotlari haqida qisqacha ma’lumot beradi. Musannif kitobning avvalida valiy nima degani? Qur’on va hadisda qaysi ma’nolarda kelgan? «Valiylar kimlar? degan savollarga javob berib o‘tgan.
O‘ylaymizki, ushbu mo‘’jaz risola barcha o‘quvchilarimizga, xususan, opa-singillarimizga ibrat dasturi bo‘ladi.

© «Mutarjim»
Toshkent, 2003 y.

MUNDARIJA

Valiylik haqida tushuncha
Obida soliha ayollar
Sahoba ayollar
Ayol avliyolar

[Laylo]

Valiylik haqida tushuncha

“Ogoh bo‘ling (yaxshi bilingki), albatta Allohning do‘stlari uchun hech bir xavf (qo‘rqinch) yo‘q va ular (aslo) mahzun bo‘lmaslar” (Yunus, 62­oyat).

Qur’oni karimda «valiy» deb sifatlangan zotlar kimlar va qanaqa fazilatlari ularni bu ulug‘ maqomli ta’rifga loyiq qilgan?

Avvalo, «valiy» so‘zining lug‘aviy, istilohiy ma’nolari haqida qisqacha ma’lumot bersak.

Bu so‘z valiya (yaqin bo‘ldi) fe’liga o‘zakdoshdir. Ko‘pligi – avliyo. «Valiyyulloh» – Alloh taoloning do‘sti demakdir.

Tabiiyki, savol tug‘iladi: har bir narsaning belgi, alomati bo‘lganidek, valiylikning ham belgilari bormi? Ha, bor. Bu belgilar zohiriy hamda botiniydir.

[Laylo]

Valiylarning birinchi va eng muhim alomati shuki, ular har qanday sharoit va holatlarda shariat talab qilganidek istiqomatda bo‘ladilar.

Istiqomat «to‘g‘rilik» demakdir. Istilohda esa barcha ahdlarida, xususan, Alloh taolo va Rasuliga bo‘lgan ahdlarida hamda kundalik yurish­turish, kiyinish, taomlanish kabi barcha dunyoviy va diniy ishlarda shariat me’yorlariga rioya qilib yashashdir.

Istiqomat ahlulloh nazdida shunday yuksak bir darajaki, barcha maqbul maqsad va g‘oyalarning ro‘yobga chiquvi, barcha xayrli ishlarning kamolga yetishuvi unga bog‘liq. Aks holda, irfon ahli aytishicha – Alloh saqlasin – harakatlar bekor, sarflangan barcha kuch­g‘ayratlar foydasiz bo‘ladi.

Istiqomat Yaratganga chiroyli, nuqsonsiz qullik qilish hamda insoniylik, odamiylik sifatlarini o‘zida namoyon etib, mavjudot va maxluqot xizmatida bo‘la olishdir. Hazrati Alisher Navoiy:

«Odamiy ersang, demagil odamiy
Onikim, yo‘q xalq g‘amidin g‘ami»,

deb yozganlarida mana shu ma’noni ham nazarda tutgan bo‘lsalar ajab emas.

[Laylo]

Mutasavviflar fikriga ko‘ra, faqat shar’iy istiqomatgina asl maqsadga erishtirishi mumkin. Shariat va uning qonun­qoidalari esa, faqat namoz o‘qish, ro‘za tutish kabi birlamchi farz amallarnigina emas, shuningdek, odob­axloq, muomala, oldi­sotdi, tirikchilik, kasb­kor nikoh... xullas, tiriklik taqozo qilgan har bir holatda to‘g‘ri, samimiy, beg‘araz, chin insoniy fazilatlar egasi bo‘lish, «ahsani taqvim» oyatida ko‘zda tutilgan siyrat va suvratga sohib chiqishni taqozo qiladi.

Istiqomat ahli har vaqt «o‘zingni yo‘qla, keyin boshqadan so‘zla» o‘gitiga amal qilishgan. Ya’ni, o‘zlarining aybu nuqsonlarini topish va tuzatish bilan mashg‘ul bo‘lishgan.

Imom Qushayriy (q.s.) yozadi:
«Men shayx Abu Abdurahmon as­Salamiydan eshitdim. U Abu Ali Ash­Shaviydan eshitibdi. Bu zot debdiki, tushimda Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamni ko‘rdim. Ul zotdan: «Rivoyat qilinishicha, siz Hud surasi sochlarimni oqartirdi, debsiz. Sizni qaritgan payg‘ambarlarning qissalarimi yoki boshqa ummatlarning yo‘q bo‘lishlarimi?» deb so‘raldi. Ul zot: «Yo‘q, meni «amr qilingani kabi to‘g‘ri bo‘l», mazmunli oyati karima qaritdi», dedilar».

[Laylo]

Zamonamizning tasavvufshunos olimlaridan Usmon Turar «valiy» so‘zining ikki xil ma’nosiga urug‘u beradi:

1. Fa’iyl vazniga va ismi maf’ul maqomida bo‘lish e’tibori ila «o‘z nafsiga, o‘z holiga tashlab qo‘yilmagan kimsa» ma’nosiga. Zero, A’rof surasining 196-

«Albatta, mening do‘stim Kitobni nozil qilgan Allohdir va U soliiga do‘st tutadi» oyati karimasidagi «valiyya» kalimasi mana shu ma’noga – fa’iyl ma’nosiga dalolat qiladi.

Ikkinchi, fo’il vazniga va «Allohga nisbatan ibodat va toatni o‘rniga keltirgan, bexato ado qila olgan kishi» ma’nosiga.

[Laylo]

Vositiyga ko‘ra, valiyning to‘rt muhim alomati bor:

Birinchisi, o‘zi bilan Parvardigori orasidagi sirlarni muhofaza qilmog‘i (oshkor qilmasligi);

Ikkinchisi, karomatini yashirish, uni riyo maqsadida ko‘rsatmasligi;

Uchinchisi, Alloh yaratgan barcha mahluqotlarning ozorlariga (aziyat va jafolariga), mashaqqatlarga sabrli bo‘lishi va ularga bu kabi muomala qilishdan o‘zini tiyishi, hech kimga yuk bo‘lmasligi;

To‘rtinchisi, Allohning qullarini fe’l-atvor va toqatlariga ko‘ra idora qilishidir.

[Laylo]

«Anis ut-tolibiyn va uddat us-solikiyn»da yozilishicha: «Ibn Abbos (raziyallohu anhu) rivoyat qilgan sahih bir hadisi sharifda Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallamdan: «Avliyoulloh (Allohning do‘stlari) kim?» deb so‘rashganda, Risolatpanoh Hazratimiz: «Haq jalla va a’loning do‘stlari shunday kishilarki, ularni ko‘rganingizda Alloh taoloni zikr qilish xotirga kelar», dedilar».

Imomul orifiy Xoja Muhammad ibn Ali Hakim Termiziy «Navodirul usul fi ahadisirrasul» nomli kitobida (bu hadis-ning sharhida) shunday deydi: «Valiyning qalbi ilohiy jamol nurlarining ma’dani; ilohiy kibriy haybati va qurbiyyat oydinligidir. Yuzida porlagan nur va latofat valiyning qalbidan (chiqib kelib ko‘rinish berur). Bu holda mo‘min qulning qalbi u go‘zal hayotning nuri ila tirik bo‘lguvchidir…»

[Laylo]

Salimiya tariqatining asoschisi, buyuk mutasavvif Abu Abdulloh Muhammad ibn Salim al-Basriydan so‘rabdilar: «Xalq orasida avliyo qanday xususiyatlari bilan ajralib turadi, uni qanday tanish mumkin?» Ul zot bunday javob beribdi:
«1) tili shirinligi va xushmuomala suhbati;
2) axloqining go‘zalligi;
3) chehrasidagi tubassum;
4) jo‘mardligi, saxiyligi;
5) e’tirozi ozligi;
6) uzr so‘rab, xatolari kechirilishini so‘ragan kishilarning uzrlarini qabul qilishi;
7) butun yaratilmishlarga – yaxshi-yomon bo‘lsin, barcha insonlarga, hayvon-jonivorlarga rahmu shafqatli bo‘lishi bilan xalq orasida ajralib turadi».7

Xulosa shuki, valiylik insoniylikning, yetuklikning, komillikning go‘zal namunasidir. Odamiylikning sharaf va izzati ham shu bilan qadrli va qiymatlidir. Surat va siyrat go‘zalligini, «ahsanil-taqvim» yaratilishni o‘zida jamlagan valiylik har davrda bo‘lgani kabi bugun ham, kelgusida ham muborak bo‘lib qolishiga aminmiz.

[Laylo]

Obida soliha ayollar

Yuz tuman nopok erdin yaxshiroq
Pok ayol-xotunlarning oyoq izi.
Alisher Navoiy

Er kishilarning zuhdu taqvosi va tasavvufiy hayotiga doir batafsil ma’lumot beruvchi manbalarda, afsuski, zohidona, obidona va so‘fiyona hayot kechirgan ayollar hayoti haqida juda kam ma’lumot berilgan. Masalan, ilk avliyo tazkiranomasi hisoblangan “Tabaqotus sufiyya” nomli asarda 103 er so‘fiy haqida so‘z yuritiladi, ammo bitta ham ayol so‘fiy haqida gapirilmaydi. Imom Qushayriy, Qujviriy, Gulobodiy va hatto bir ayol so‘fiy zikrini mustasno qilganimizda, Fariduddin Attor ham “Tabaqotus sufiyya” asari muallifi Abu Abdurahmon As-Sulamiy kabi ayol avliyolar haqida so‘z yuritmaydi. Tasavvufiy mavzular tadqiq qilingan asarlarni o‘rganar ekanmiz, deyarli faqat mutasavvif so‘fiy (er kishi)larning so‘zlari, hollari, fikr-mulohazalari naql qilinadi. Bundan go‘yo ayol kishini zuhd va tasavvuf hayotiga kiritmaslik zuhd va tasavvufning taqozosidir, degan o‘y-xayolga borish ham mumkin. Ma’lum va mashhur Robiya Adaviyyadan bir majburiyat va zarurat holidagina so‘z ochiladi va u haqda ham ko‘p so‘z yuritilmaydi. Aslida bu holat Sharqdagi hayot taqozosi, andisha his-tuyg‘ularining natijasidir. Boshqa ilm sohalarida ham ahvol xuddi shunday. Zohidona va so‘fiyona juda ham ko‘p ayollar yashab o‘tganiga qaramay, tasavvufiy manbalarda ular haqida juda ham kam ma’lumot berilgan. Tarixda “Bojiyoni Rum” deb nomlangan dindor, zohida va mutasavvifa ayollar tashkiloti haqida haligacha batafsil ma’lumotga ega emasmiz. Holbuki, axiylar (birodarlar) jamoasi, Rum abdollari, O‘rta Osiyo, sharqu g‘arb mashoyixlari, mutasavviflariga doir batafsil ma’lumotlar bor. Tadqiqotlarimiz asnosida shunga amin bo‘ldikki, Majzub valiylar haqidagi kitoblarda ham Tabaqot kitoblaridagi uslubni ko‘ramiz. Xalq og‘zaki ijodiga tegishli “qissa kitoblar”da faqatgina ahli bayt ayollari – hazrati Oisha, hazrati Xadicha va hazrati Fotima haqlarida hikoya qilingan, xolos.

[Laylo]

Ayol valiylar haqida ma’lumot beruvchi tabaqot kitoblari quyidagilardir:

1. Abu Nuaymning “Hulya” asari. Unda ayol valiylar haqida ba’zi ma’lumotlar berilgan.

2. Ibn Javziyning “Sifatus safva” nomli asari. Unda ayol avliyolar haqida batafsilroq hamda ajoyib ma’lumotlar keltirilgan.

3. Imom Sha’roniyning “At-tabaqotul kubro” asari. Unda ba’zi avliyo ayollar haqida qisqacha gapirib o‘tilgan.

4. Fariduddin Attorning “Tazkiratul avliyo”si. Unda faqat Robiya Adaviyya haqida so‘z yuritilgan.

5. Yusuf Nabhoniyning mutasavviflarga doir asari. Unda avliyo ayollar ham qisman zikr qilingan.

6. Abdurahmon Jomiyning “Nafahotul uns” asari. Unda o‘ttizdan ortiq ayol avliyolar haqida ma’lumot berilgan.

[Laylo]

7. Alisher Navoiyning “Nasoimul muhabbat” asari. Unda Abdurahmon Jomiy tilga olgan ayol valiylargina zikr qilingan.

8. Xoji Muhammad Zihniyning “Mashohirun niso” nomli asari. Unda mashhur ayol so‘fiylarning hol va hayotlaridan so‘z yuritiladi, zuhd, ibodat va tasavvufiy hayotga ishtiyoqmand ayol avliyolar haqida to‘g‘ri, batafsil va ajoyib ma’lumotlar bayon qilinadi.

9. Umar Rizoning “A’lamun niso” (I-V) nomli asari. Unda Hoji Muhammad Zihniy hazratning asarini boyitgan holda, sharh va ilovalar bilan muhim ma’lumotlar berishga harakat qilingan.

Tasavvufiy manbalar mutolaasi chog‘ida hozirgacha yig‘ib kelayotganim ayol avliyolarning hol va hayotlari haqida ma’lumotlarning bir qismini siz aziz o‘quvchilar e’tiboriga havola qilmoqqa jazm etdim. Kelgusida to‘liq va batafsil “Ayol avliyolar” tazkira kitobini tayyorlash orzu-havasida Yaratuvchimizning rahmat-mag‘firati ilinjida kattayu kichik kitobxonlarimiz duolaridan umid qilib, “Soliha ayollar” kitobi chop qilinmoqda. Tavfiq Allohdandir.

[Laylo]

Sahoba ayollar

Agar anbiyo va sahobalar hamda ahli bayt zikrini qilar bo‘lsak, har birlari uchun bir kitob bitmoq lozimdir. Tabarrukan Payg‘ambarimiz (sallallohu alayhi va sallam) ahli baytlaridan boshlarmiz...

Har kimki Payg‘ambarimiz hazratlariga iymon keltirsayu, ul zotning ahli baytiga va avlodlariga iqrori yo‘q esa, ul kishi Muhammad Mustafo (sallallohu alayhi va sallam) hazratlaridan yiroqdir.

Ahli baytni sevgani uchun Imom Shofe’iy (raziyallohu anhu) hazratlarini “rofiziy” dedilar va zindonga tashladilar. Va ul zot shul ma’noda lutf etganki: “Chin haqiqatni yaxshi bilki, dunyo va oxiratning podshohi faxrul mursaliyn janobimiz Muhammad Mustafo (sallallohu alayhi va sallam), ul zotning ahli baytlari va barcha ashobi kiromidir. Payg‘ambar (sallallohu alayhi va sallam) yoronini ul zotning o‘rinlarida ko‘rgaysan va ashoblari bilan ahli baytlarini ul zotning maqomida bilgaysan, barchalariga jonu dildan muhabbat qo‘ygaysan, toki iymoning durust bo‘lib, sunniylar (ahli sunnat val jamoat aqidasi va mazhabi mansublari)dan bo‘lgaysan”.

[Laylo]

Imom A’zam Abu Hanifadan so‘radilar: “Payg‘ambar (sallallohu alayhi va sallam) hazratlarining yoronlaridan va ahli baytidan qay birisi yuksak?” Aytdilarki: “Ulug‘lardan Abu Bakr Siddiq va Umarul Foruq, yigitlardan hazrati Usmon va hazrati Ali, ayollardan Oisha va qizlardan Fotima, raziyallohu anhum ajma’iyn”.

Hazrati Rasululloh janobimiz (sallallohu alayhi va sallam) bir kecha Bishr Hofiy hazratning tushiga kirib, bunday dedilar: “Ey Bishr! Haq taolo muqarrab bandalari orasida seni nechun aziz tutganini bilasanmi?” “Bilmasmen, yo Rasululloh”, dedi Bishr. Rasuli Akram janobimiz: “Sunnatlarimga rioya etding, qarindoshlaringga nasihat qilding, ahli baytimni sevding, ana shuning uchun”, dedilar.

Biz ham bu cheksiz, go‘zal lutfi ilohiydan umid qilgan holda, mahbubi azal va abad Hazrati Payg‘ambarimiz (sallallohu alayhi va sallam) ahli baytlari va ayollar zikrini boshlaymiz. Haq taolo lutfi inoyatini, tavfiqini rafiq qilsin!..

[Laylo]

Hazrati Xadicha
(raziyallohu anho)

Payg‘ambarimiz (sallallohu alayhi va sallam)  hazratlarining ilk zavjai muhtaramalari. Tadbirkor, aqlli, pokiza, diyonatli ayol bo‘lgan. Ayollardan eng birinchi bo‘lib, Rasulullohning (sallallohu alayhi va sallam) payg‘ambarliklarini tasdiq qilgan va darhol iymon keltirgan zoti muhtaramadir. Payg‘ambarimiz (sallallohu alayhi va sallam) og‘ir damlarida o‘zlariga ko‘rsatgan hamdardligi, cheksiz mehru vafosi, dinu diyonati uchun hazrati Xadichadan (r.a.) rozi bo‘lganlar va vafotidan keyin ham eslab, davomli duoi xayr bilan ruhi poklarni shod qilib turganlar.

Oisha (raziyallohu anho) rivoyat qiladilar: “Men Janob Rasulullohni Xadichadan rashk qilganchalik hech bir ayoldan rashk qilmaganman, chunki ul zot Xadichani ko‘p eslab, ko‘p maqtar edilar”.

Jannatda Xadicha uchun shakarqamishdan qasr bunyod qilib qo‘yilganini uning o‘ziga bashorat qilmoqni Alloh taolo janob Rasulullohga vahiy qilgan edi (Imom Buxoriy rivoyati).

[Laylo]

Fotimai Zahro
(raziyallohu anho)

Payg‘ambarimiz Muhammad Mustafoning (sallallohu alayhi va sallam) suyukli qizlari. Jannat mujdasi berilgan ayollardan. Payg‘ambarimiz (sallallohu alayhi va sallam) hazratlari: “Fotima jannat ayollarining malikasidir”, deb bashorat qilganlar. Sabr-bardoshli, mehnatkash, kamtar, kamsuqum, obida, soliha va orifa ayol bo‘lgan.

Misvar ibn Mahrama rivoyat qiladi: “Janob Rasululloh minbarda turib: “Hishom ibn Mug‘ira qabilasi ahli o‘z qizini Ali ibn Abu Tolibga bermoqchi bo‘lib, mendan izn so‘radi. Men ruxsat bermayman, keyin ham, undan keyin ham ruxsat bermayman, faqat Ali Ibn Abu Tolib qizimni taloq qilib, ularning qiziga uylanishni istasagina ruxsat beraman! Chunki qizim mening bir bo‘lagimdir, uni shubhaga solgan narsa meni ham shubhaga soladi va unga aziyat yetkazgan narsa menga ham aziyat yetkazadi!” dedilar” (Imom Buxoriy rivoyati).

Hazrati Fotimaning toat ibodatlariga – namoz va ro‘zalariga aslo nuqson yetmagan, ibodatlarni o‘z vaqtida chiroyli ado qilgan. Hazrati Fotimaning holi hayoti qiyomatgacha muslima ayollar uchun o‘rnak va ibratdir.