Xalqimizda "œHaloli — hisob, haromi - azob", Degan qadimiy bir maqol bor. Shu hikmatni mag’zini chaqqan kishi — tasavuffiy axloqning juda ko’p sir va fazilatlaribni kashf qila oladi. Diniy — tasavuffiy maslakka ko’ra dunyoda bitta qo’rquv bor: bu — Xudodan qo’rquv! Xoja Orif ham "œAlbatta qo’rquv — faqat Alloh taolodan bo’lmog’i lozim", deydilar. Va shunday hikoyani naql qiladilar.
   Abu Turob Nahshabiy dedi: Qorong’u tundan bir sahrodan o’tar edim, banogoh otliq bir kishi paydo bo’ldi. Qorqib ketdim va so’radim: "œsen devmi yo pari?" Otliq dedi: "œO’zingchi , musulmonmi yo kofir?" Dedim: "œMusulmonman!"Dedi: "œMusulmon Alloh taolodan boshqa zotdan qo’rqmaydiku?! Rasulilloh sallollohu alayhi vassalam: Man xofa anillohi xofa anhu kulli shayen — Rasulilloh sallolohu alayhi vassalam dedilarki, Alloh taolodan qo’rqqan kishidan hamma narsa qo’rqadi". Xavf tanamni tark etdi va bildimki, U Haq Subhonohu tarafidan yuborilgan kishi ekan!"

Harom bilan halolni farqlamagan, haromga o’rgangan odam hamma narsadan qo’rqishi mumkin, ammo xudodan qo’rqmaydi. Bu isbotini topgan hodisalardan bo’lganligi uchun ham Sahl Abdulloh Tustariy "œHalol luqma yemaganlarning ichida alloh qo’rquvi bo’lmas", degandir. Odam odamdan qo’rqsa — ular bir-biridan yiroqlashadi yoki qay birining bag’rida nafrat va g’zab qo’zg’aladi. Ilohiy qo’rquvdan esa qalb poklanadi va Ollohga muhabbat kuchayadi. Inson hayotidagi ko’p azob, ko’p kulfat va hasratlar haromdan parhez qilmaslikdan tug’ilishi tufayli dinda ham, tasavuffda ham bu to’g’rida nihoyatda chuqur va keng mubohasa yuritilgan. Payg’ambarimizning ko’rsatmalari bo’yicha, "œHalol bilan harom bir narsadir. Ammo ikkalasini bir-biridan farqlashda noaniqliklar mavjud. Odamlarning ko’plari ularni bilmaslar (Halol yo harom ekanini). Shuning uchun kimki shubhali narsalardan o’zini tiygaydir, dinini kamchiliklardan, obro’yini ta’nadan saqlagaydir va kimki shubhali narsalardan tiyilmaydir, u birovning ekini chekkasida qo’y boqayotgan cho’ponga o’xshaydir. Uning qo’ylarini ekinga tushirish ehtimoli bordir. Ogoh bo’lingizkim, har bir podshohning o’z chegarasi bor". Payg’ambar ta’kidlari bo’yicha, Ollohning zamindagi chegarasi harom qilingan narsalardir. Yolg’on va aldov, xushomad va tilyog’lamalik, tama va munofiqlik bilan erishilgan har qanday manfaat yo daromad insonning axloqiy quvvati va ichki xotirjamligiga yomon ta’sir o’tkazadi. Bu dunyoda hamma narsaning o’z harakat tarzi bo’lganidek, halol va haromning ham o’z harakat tarzi bor. Halolning qadami sokin, u ohista va ohistalik bilan keladi, harom esa haddan tashqari yugurik, u to’fonga o’xshab yopirilib keladi va to’fon yanglig’ hamma narsani barbod qiladi. Halol tuyg’usi shakllangan hech qachon birovning haqini yemaydi, hech payt tamagirlik etmaydi, hech vaqt el yurtning ko’ziga xas tashlamaydi. Chunki u eng avvalo Ollohdan qo’rqadi. Haromdan ruh tiyralashishi, g’urur shikast topishini yaxshi fahmlaydi.

Biz halol luqmaning xosiyati va qudratini to’liq tasavvur qilishni istasak, albatta, tariqat sohiblari — shayxlar, valiylar, oriflar hayotiga murojaat etishimiz kerak. Ular halol luqmadan "œfayz va ma’rifat zoyanida" bo’lishini amalda namoyish qilganlar. Ular haromdan shu darajada qo’rqib, o’zlarini muhofaza qilganlarki, bir shubhalik luqma oncha tiyralik keltururki, ko’p vaqt aning islohiga mashg’ul bo’lingani bilan bu tiyralikdan qutulish dushvor, degan aqidani ilgari surganlar. Mashoyixi kibordan ko’pchiligining kashfu karomatlari va odamlarga o’tkazadigan ta’sir quvvatlari halol luqma hosilasi ekanligini isbotlaydigan rivoyat va hikoyatlar tasavvuf adabiyotida tez-tez uchraydi. Bunday rivoyat va hikoyatlardan xabardor odam faqat Xoja Orif emas, balki tariqat pirlarining deyarli barchasi halol luqmaga qanday ahamiyat berganligini aniq tasavvur qiladi.
  Naql etilishicha, Shayx Abul Hasan Haraqoniyning xorijiy talabalari mamlakatlariga qaytayotganda pirlaridan duo qilishni so’rabdilar. "œXavf-xatarli yoki qo’rqinchli joyda "œYo, Abul Hasan!" denglar debdi Shayx. Ular yo’l yurib, bir tunda qaroqchilarning hujumiga yo’liqishibdi. Va "œYo, Olloh!" deya qichqirib yuborishibdi. Yolg’iz bir murid "œYo, Abul Hasan!" debdi, xolos. Qaroqchilar xuddi shu muridni ko’rmay qolishibdi. Qolgan muridlarning hamma narsalarini tortib olishibdi. Ertalab, pirning topshirig’ini bajargan muridning hech qanday ranj va zarar ko’rmaganligidan hamma hayron    qolib, undan buning sababini so’rabdilar. "œYo, Abul Hasan!" dedim, xalos bo’ldim, debdi u. Vaqt o’tib muridlar pirlari yoniga qaytgach, bo’lgan voqeani aytib, "œBiz Olloh dedik tutildik, falonchi Yo, Abul Hasan! Deya qutildi, buning siri nedur, ustoz?" deyishibdi. Shunda Haraqoniy: "œOg’zingizdan harom kirib, harom chiqsa, Olloh taoloni to’la suvratla taniy bilmassiz. Shunchaki, tildan Olloh dersiz. Tabiiyki, bunday kimsalarning duolari ijobat bo’lmas. Olloh taolo ul birodaringizning nidosini Abul Hasanga yetkurdi, u esa uni qutulishini tilab Ollohga yolbordi. Bilursizki, Abul Hasan harom yemas. Harom ichmas, Harom so’z aytmas. Ollohga faqat tilda emas, ko’ngli bilan bog’lliqdir. Shu bois duosi qabul bo’lib, ul rafiqingizga shikast yetmadi", degan ekan.

Xoja Orif ham harom yemagani, harom ichmagani, harom demagani uchun qutbul avliyo martabasiga yetgan. Shayx: "œSizga Alloh taolo qay bandadan rozi bo’lishini aytaymi — kishikim, mehnatiga va mehnatdan kelgan ne’matga shukrona qilur", deganda halol luqma xosiyati, halol luqmadan paydo bo’lajak ma’rifat va ilohiy shukuhga urg’u bergandir.
  Xoja Orifni nega Mohitobon deyishgan? Chunki u kishining ko’ngli mi’roti Haqqa aylangan. Xojaning ruhoniyatiga basirat nigohi ila qaray olganlar unda Olloh tajalliysini ko’ra bilganlar. Xalloqi olam sifatining zuhrini idrok etganlar. Shuningdek, u kishining yuksak tabiati va go’zal axloqidan oy nuriga o’xshash bir nur taralib turgan. "œAql to’rt turli nurdan maydonga kelmishdir: bulardan birinchisi — oy nuri, ikkinchisi — quyosh nuri, uchinchisi — sidratul-muntaho nuri, to’rtinchisi — arsh nuri", deydi Xoja Bektoshi Valiy. Bu gap qanchalik to’g’ri yo noto’g’ri — qat’iy bir narsa deyish qiyin. Lekin Xoja Orif toifasidagi siymolarning aqlu idrokida shu nurlarning birlashmaganiga inonmoq qiyin, albatta.

Bir guruh kimsalar saltanat taxtini tark etib, darveshlik shohligiga erishgan Ibrohim Adhamning yoniga kelib unga: "œBiz doimo Ollohga duo aylarmiz. Nima uchun Olloh bizning duomizni qabul aylamas? Axir, Olloh taoloning o’zi "œMenga duo o’qing, duongizni qabul eturman", degan-ku", deyishibdi. Ibrohim Adham esa ularga: "œChunki sizlarning qalblaringiz o’likdir, duolaringiz ijobat bo’lmasligi mana shundan", debdi. "œYo ajab, qalblarimizni nima o’ldirgan?", deya so’rashganda Ibrohim Adham debdi: "œQalblaringizni o’ldirgan sakkiz xislatdir: 1. Siz Ollohning haqqini bilursiz, ammo o’rnida ado qila olmassiz. 2. Qur’on o’qirsizlar, lekin uning amrlarini amalda tadbiq qila olmassizlar. 3. "œBiz Hazrati Payg’ambarni sevurmiz" dersizlar, biroq uning sunnatiga ko’ra amal qila olmaysizlar. 4. "œO’limdan qo’rqamiz" dersizlar, lekin o’lim uchun hozirligingiz yo’q" 5. Olloh Taolo "œMuhaqqaq shayton sizlarga dushmandir, bas, uni dushman tutinglar", deya buyurmish. Siz esa shaytonga bo’yin egarsiz — gunohlarga ko’milib yasharsiz. 6. "œBiz otashdan qo’rqurmiz", deysizlaru, vujudlaringizni nafs va hirs otashlarida halok qilursizlar. 7. "œBiz jannatni sevurmiz", deya da’vo qilursizlar, biroq to’g’ri amaliy harakat ko’rsatmaysizlar. 8. Yotoqlaringizdan turganingiz zamon ayblaringizni yashirursizlar, sirtingizga suv yuqtirmaslik uchun munofiqlik qilursizlar. Boshqalarning ayblaridan bahs etib xushnud bo’lursizlar. Va shu zaylda rabbingizni g’azabga keltirursizlar. Bas, ahvol shunday bo’lgach, Olloh sizlarning duolaringizni qanday qabul etsin?"
  Ibrohim Adhamning ushbu gaplari Payg’ambarimizning "œKishi badanida bir parcha go’st bor, agar u tuzalsa, a’zolarning barchasi tuzalgay. Agar u buzilsa, a’zolarning barchasi buzilgay. Bu — Qalb erur", degan bashoratlarini to’la quvvatlaydi. Xoja Orifning "œqora yurak, chirkin ko’ngil butun a’zoyi badanni palid — harom qilg’ay", degan so’zlari tub mohiyati ila mazkur tushunchalarning davomi emasmi? VA ular Xojaning qalb taqdiri, qalb tirikligi va qalb kamolotiga g’amxo’rlikni birinchi darajaga ko’targanligini isbotlamaydimi? "œOrifnoma"ni o’qing, "œqalb — rabboniy va ruhoniy bir latiflik" ekani, shu latiflik insonning bilimi, idroki, fikr va tuyg’ulariga keng yo’l ochishini darrov fahmlaysiz. Qalbdan boshqa vujuddagi hech bir a’zo bilan Ollo ma’rifatiga hatto hozirlik ham ko’rib bo’lmasligiga to’la iqror bo’lasiz. "œMa’rifat — qalbning Alloh yagonaligini tadqiq etmog’idir!". "œBu dunyoda vujuding bilan va oxiratda qalbing bilan bo’l!". "œTavhidning ma’nosi ushbudir: Sening qalbingda Allohdan boshqa zot uchun joy yo’q, sig’magay". "œDunyoni tark etmoq degani, Allohdan boshqasini qalbdan o’chirmoq, yo’qotmoq demakdir". Bular Xoja Orif aytgan va bizga meros qolgan hikmatlar. Biz ularning zamiridagi ma’no va mohiyatni to’liq anglab, to’liq fahmlay olamizmi? Buning uchun aqliy, ma’rifiy, ruhiy imkoniyatlarimiz yetarlimi? Yo’q albatta! Lekin bugun dinimizga yuz burdik, tasavvuf haqiqatlarini o’rganishga keng imkon ochildi. Mana shu imkondan foydalanib bilishga, qalbni halokatga aylaydigan barcha narsalardan kechishga, o’tkinchi umr mazmunini to’g’ri belgilab, imkon darajasida ruhoniy hayot sirlaridan voqif bo’lishga intilmog’imiz kerak.

Assalamu alaykum bu lahzalar uchun katta rahmat juda go'zal lahzalar ekan Alloh rozi bo'lsin...

Biz ulug’ ajdodlardan meros qolgan milliy qadriyatlarimiz, asrlar sinovidan o’tgan ma’rifat va tafakkur ma’voi va yo’llarimizga qaytmog’imiz shart. Bu ortga ketishga emas, ilgarilashga, ma’naviy-axloqiy rivojlanishga xizmat qiladi. Sharq dunyoqarashining tamali — din va Ruh. Sharq doimo ruhoniy Aqlga tayangan. Shuning uchun Sharq odamidagi muruvvat, saxovat va himmat G’arb kishisi uchun xos va xarakterli xususiyat emas. G’arb odami manfaat odami, u vaqtni manfaatga bo’ysundiradi. Hamma narsaga manfaat nigohi bilan qarab, hamma narsani manfaat mezonida baholaydi. G’arbda ma’rifat deyilganda aql va falsafa tushunilgan. Sharqda esa ma’rifatning mazmun-mohiyati juda keng va u imon va islom, ilm va tafakkur, unsiyat va tavakkul, ishq va tavhid, fano va baqo kabi o’nlab tushunchalarning birligidan tarkib topgan. Albatta, G’arb madaniyati va tafakkur mahsullarini o’qib-o’rganish, puxta bilish kerak. Lekin bu ish o’zimizning ma’naviyatimiz, din, falsafa, tarix va adabiyotimizni sayoz o’zlashtirish yoki bilmaslik hisobidan bo’lmasligi lozim. Tariqat pirlarining bizga muhtojliklari yo’q. Ammo biz ularning ruhoniy madadlari, ma’rifat va haqiqat yo’lidagi izlanishlaridan chuqur xabardor bo’lib, ham axloqda, ham fikrda, ham ruhda yangilanishga juda-juda muhtojmiz. "œMurshid uldurkim, xalqni dunyodan uxroga — oxiratga, ma’siyat —gunohdin — toatga, hirsdan — zuhdga, baxillikdan — saxovatga, kibrdan — tavozega, g’aflatdan — ogohlikka, g’ururdan — parhezkorlikka chorlagay!".

  Xoja Orif Revgariy xuddi shunday ish bilan mashg’ul bo’lganlar. Tabiblar vujud xastaliklarining xaloskori bo’lsalar, tariqat pirlari — Shayx va Murshidlar ruh tabiblari, qalb va axloq shifokorlaridirlar. Ular dil, til, imon-e’tiqod, fikr va axloqning solimligi uchun bor kuch va qobiliyatlarini bag’ishlaganlar. Agar ko’zlangan maqsadga erisha olmasalar qattiq aziyat ham chekkanlar. Ibn Muborak hazratlari bir safar chog’ida yomon axloqli bir kimsa bilan do’stlashibdi. Undan ko’rgan aziyatlarini ichga yashirib, uning bilan yaxshi muomalada bo’lib, go’zal axloq sirlaridan bahs yuritibdi. Ammo undan ajralgan zamon yig’lay boshlabdi. Ibn Muborakdan "œNechun yig’larsiz?" deb so’rashganda: "œXayrlashganimiz kishiga bo’lgan shafqatimdan yig’larman. Men undan ajraldim. Ammo uning yomon axloqi undan ayrilmaydi", debdi. Tasavvufda, birinchi galda axloq va odobga diqqatning qaratilishi teran ma’noga ega. Chunki axloqiy quvvat bevosita irsiyat, ma’rifat va ruhoniyat bilan bog’liqlikda tajassum topadi.
  Agar biz kuchli millat va kelajagi buyuk deb belgilangan davlatning komil farzandi bo’lishni istasak, aql va axloq, ma’rifat va ruhoniyat kuchiga tayanmog’imiz shart. Moddiy boylik juda kerak, juda zarur ham. Umar Xayyom aytmoqchi:

Sim archi na moyan xiradmandon ast,
Besiminro bog’i jahon zindon ast.

Ya’ni: pul va boylik garchi aqlli odamlar uchun bosh maqsad bo’lmasa-da, pulsizlarga jahon bog’i zindondir. Bu masalada ham realist bo’lmoq kerak, albatta. Lekin moddiy boylikka mayl hech qachon, hech qanday sharoitda ma’naviy boylikka ishtiyoq ustidan hokimlikka erishmasligi lozim. Jamiyatda munavvar va musaffo bir ruhiy iqlim g’olib kelmasa, bunday jamiyat kishilarining ongini qorong’ulik, ko’nglini qahr va qo’pollik, xulqini ojizlik va zabunlik qurshab olishi shubhasizdir. Bu holatda tariqat haqiqatlari va tariqat pirlarining maqsadlaridan bahs yuritish ham befoydadir.

Ruhoniy hayot degani — biror bir moddiy narsaga erishish yoki nafs talablarini qondirishmas, Ruh va ruhoniy hayotning mohiyatini chuqur idrok qilish, ruh zavqi, ruh quvonchi ila yashash. Ruhoniy hayot Navoiy bobomizning:

Ruh rahmoni erur, nafs erur shaytoni,
Ikkisin bir-biriga qo’shmoq emasdur mashrut,

Degan so’zlarini subru toqat, ma’rifatu zakovat bilan amalda isbotlashdir. Tasavvufiy tasavvurga ko’ra, avom va johillarning ruhi bo’ri suvratida bo’lib, bo’riga o’xshab harakat qilarkan, ma’rifat sohiblarining ruhi juvon shaklida, komil insonlarning ruhi bag’oyat munavvar va bezavol latif kuch tarzida namoyon bo’larmish. Ehtimol mana shuning uchun Xoja Ahmad Yassaviyning muborak nomini tahqirlab, hatto tarix sahifasidan surib tashlamoqchi bo’lganlar sultonul orifinning ruhlari qarshisida hamisha kuchsiz va ojiz qolgandirlar. Najmiddin Kubroning mo’g’ul kufforlari mag’lub aylay olmagan shavkatli va shijoatli ruhi o’zbek xalqini qullik va manqurtlikning qanchadan-qancha ofatlaridan muhofaza qilganligiga shak keltirish mumkinmi? Bahouddin Naqshbandning ruhi poklari balogardon bo’lmaganda Haq va haqiqat, din va ma’rifat yo’liga chiqishimiz nihoyatda qiyin kechardi.
  Tasavvufda solikning murshidi komil bilan suhbati eng maqbul yo’l deb topilgan. Naql borki, Bag’dod xalifasi Ravim otlig’ darveshga "œEy beadab!" debdi. Ravim esa, "œYarim kun Junayd (Junayd Bag’dodiy) bilan suhbat tutibmen, nechuk meni beadab degaylar, ya’ni har kishi yarim kun Junayd bilan suhbat qursa, unda tarki adab bo’lmagay", debdi. Xoja Orif ham quvvai nazar va quvvai qalblarni behad o’tkir avliyoulloh toifasidan bo’lganliklari uchun ham Qutbul avliyo, Mohitobon, Orifi billoh nomlari bilan keng dong taratganlar. Xoja Orifning irfoniy suhbatlari mashhur shayx, orif va darveshlar hayoti, kashfu karomotlaridan hikoya qiluvchi naqlu rivoyatlarga boy bo’lgan. Buni "œOrifnoma"dan ham oson ilg’ash  va anglash mumkin.

Biz So’zimizni Mohitobon bobomiz o’z pirlari Abdulxoliq G’ijduvoniy hazratlairdan eshitganlari va o’zlari ham suhbatlarida naql qilganlari bir hikoyatning mazmunini bayon etish bilan tugallamoqchimiz: Horun Rashid zamonida nufuzli bir amaldor bor ekan. U har kuni Xizr alayhissalom bilan ko’rishib suhbatlasharkan. Bir kun shu kishi o’z ishiga iste’fo beribdi. Va zohid bo’lib, insonlardan bir chetda toat-ibodatga sho’ng’ibdi. Lekin shundan bir kun o’tishi bilan uning Xizr ila uchrashishi ham to’xtabdi, ya’ni Xizr uning huzuriga tashrif buyurmay qo’yibdi. Shu tarzda kunlar ketidan kunlar, yillar ortidan yillar o’taveribdi. Zohid esa tundan tongga qadar Ollohga yolvorib, ko’z yoshlarini oqizib, tavba-tazarru etishdan to’xtamabdi. Nihoyat bir kecha uning tushiga Xizr alayhissalom kirgach, u yolvorib, debdi: "œEy vafoli do’st! Men sen bilan doimiy tarzda suhbat qurmoq maqsadida dunyo va dunyo ishlariga etak silkidim. Uzlatga chekinib, tanholikda ibodat qilishga kirishdim. Bu esa seni menga yanada yaqinlashtirur, deb o’yladim. Holbuki, buning tamom aksi bo’ldi: sen diydoringni butunlay darig’ tutding. Muborak jamoling ko’rmay hasratda qoldim. Nechun bunday bo’ldi? Buning hikmati nedur? Yana tokaygacha hasratu hijron o’tida yonajakman?". Xizr debdi: "œEy rafiq! Mening sen ila ko’rishib, suhbatlashuvimning boisi: qilayotgan ibodatlar, xayr hasanot uchnu emasdur. Balki o’sha mas’ul vazifada musulmonlarning ishlarini haq va adolar bilan bajo keltirganing uchun edi. Sen esa u mas’uliyatli vazifani yelkangdan soqit aylab, musulmonlarga xizmatni tark qilding. Va o’zingning shaxsiy kamoloting uchun bir go’shaga chekinding. O’z ma’naviy manfaatingni ko’pchilik manfaatidan ustun qo’yding. Endi sening o’rningni egallagan adolatsiz kimsa mo’min-musulmonlarga zulm va g’ayrimashru’ ishlar bilan alam va azob yetkazmakdadir. Shu kunlarda ular ranj va qadar og’ushidadirlar. Bularning bariga sen sabab bo’lding! Shuni bilginki, sening shaxsiy manfaating musulmon qardoshlaringning umumiy manfaatlari oldida katta bir qiymatga ega emasdir. Chunki uzlatga kirib, namoz o’qib, ro’za tutib, zikr aylashni hamma ham ado etmog’i mumkin. Biroq xalqqa xolis, yuksak ma’rifat va diyonat maqomida xizmat ko’rsatishni hamma ham uddalay olmas. Gap nimadaligini endi tushungandirsan: mana shuning uchun sendan aloqani uzgandirman"¦". Zohid bu so’zlarni tinglarkan, ko’zidan yoshlari sel bo’lib oqar va "œJuda to’g’ri.. Juda to’g’ri"¦" deyishdan nari o’ta olmas ekan. U uyqudan uyg’ongach, mushohada yuritmay, yo’l qo’ygan xatosiga tan beribdi.
  Imom G’azzoliyning ta’kidlashicha, Muhammad alayhissalomning boshqa payg’ambarlardan ustunligining bir hikmati, "œdin va dunyo ishlarini o’z qo’lida birlashtirgani edi. Ollohu taolo rasuli akrom ila insonlarni ham din, ham dunyolaridagi salohlarini kamolga erishtirmishdir. Undan boshqa hech bir payg’ambarga har ikki vazifa birdaniga berilgan emas". Shuning uchun islom tariqatlarida ham din va ma’rifat ishlari, dunyo ishlari va dunyoviy taraqqiyot harakatlaridan ajratilmagandir. Xoja Orifdan meros qolgan eng zo’r saboq ham ana shu! 
    Ahli tasavvuf dunyosida g’azab ham, nafrat ham yo’q , - deydi Javood Nurfaxsh ,- uhda erkinlik hukmron va ziddiyatga mutlaqo o’rin yo’qdir. Munofiqlik va aldov ham yo’q"¦ So’fiylik olamida faqat poklik, xotirjamlik va muhabbat mavjuddir. Bu haqiqatda barcha yurak orzu qiluvchi bir xayoldir. Bu- shu dunyoda erishilajak jannat erur.
   Xoja Orif ana shunday dunyoning buyuk vakillaridan edi. Ul zoti sharif 1259 yilda mana shu go’zal, xayoliy olamlarini tark aylab, chin dunyoga rihlat qilgandirlar.