Aytishlaricha, shu maqola chiqqan son gazeta taxlamlaridan ham olib ketiladi. Hattoki redaktsiyaning o’zida ham biror nusxa qolmaydi. Kimdadir qolgan bitta gazeta qo’lma-qo’l bo’lib, kechasiyu kunduzi o’qiladi. Shu sonni allakimning qo’lida ko’rgandim. Ishonasizmi, o’qilaverib-o’qilaverib, qo’ldan qo’lga o’taverib, gazeta uvadalanib ketay degandi.
Bu maqola atrofidagi g’alva, yaxshi-yomon gaplar hali lopillab turgan kunlarning birida obkomda jurnalistlarning qandaydir yig’ini bo’ladi. Unda muharrirlar, bo’lim mudirlari ishtirok etishadi. Yig’ilish boshlanishidan avval chekkada bir muddat  o’zaro gurung bo’ladi. Yana «gunohkorlarning gunohkori» bo’lgan, aniqrog’i, davrning katta «gunohkor»laridan  biri sanalgan bosh muharrir Eshmirza Muhammadievni savolga tutishadi, gap bilan rosa savalashadi. So’ngra tanbeh berishadi, aql o’rgatishadi.
Shunda rayon gazetalaridan birining muharriri mana bunday deydi: «Eshmirza aka, kommunistik partiyaga, Lenin komsomoliga tosh otmoqchi bo’lgan Tog’ay Murodga o’xshagan siyosiy savodsiz yozuvchilardan nechovining nomi o’chib ketadi. Lekin hech qachon shuni esdan chiqarmangki, kommunistik partiya, Lenin komsomoli abadul-abad yashaydi! Biz kommunistlarmiz, har qanday adashganning gapiga uchib ketavermasligimiz kerak, Eshmirza aka!» O’z navbatida Eshmirza aka uning barcha gaplarini diqqat va e’tibor bilan eshitadi va haq rost, degandek bosh irg’ab tasdiqlaydi. Boshqa iloji ham yo’q edi. Zamon ko’p nozik edi. Kommunistik partiya yuritayotgan siyosat qilich tig’idan ham  o’tkirroq edi. Agar ozgina chayqalsangiz ham biror yeringizni kesib yoki tilib ketishi muqarrar edi. «Oltinsoy tongi»  g’azetasining bosh muharriri buni juda yaxshi bilardi. Yaxshi bilgani uchun ham Tog’ay Murodning maqolasi xususida gap ochilishi bilanoq o’zini darhol «aybdorlarning aybdori» deya e’lon qiladi-qo’yadi. Malomatdan qutulishning birdan-bir yo’li shu edi, chamasi. Qolaversa, Eshmirza aka egilgan boshni qilich kesmaydi, degan aqidaga ham qattiq amal qiladiganlardan edi.
Obkom binosidagi qisqa gurung orasida «Tog’ay Murodga o’xshagan siyosiy savodsiz yozuvchilardan nechovining nomi o’chib ketadi», deya kamoli ixlos bilan bashorat qilgan muharrir ko’p o’tmay ishsiz qoladi. Keyinchalik ayrimlar uning Termizga ish izlab kelganini ham ko’rishgan. Qaysidir bir tarmoq gazetasidami yoki oilaviy bo’lib chiqarilayotgan gazetadami sal fursat ishlab ham ko’radi. Lekin uzoq dosh berolmaydi,  chamasi. Gapning ochig’i, uning qo’lidan ko’p ishlar kelardi. Faqat uddalab yozish kelmasdi, xolos. Keyinchalik u zim-ziyo g’oyib bo’ldi. Hozir qaerda nima ishlar bilan mashg’ul? Yoki nafaqaga chiqib oyog’ini uzatib yotibdimi? Bundan mening xabarim bo’lmadi.
«So’fi Olloyor kim bo’lgan?» maqolasidan so’ng Tog’ay Murod nomi odamlar ongiga yanada mahkamroq va chuqurroq o’rnasha bordi. Raykomning byuro yig’ilishida astoydil qoralangan bu maqola adib shuhratiga yana shuhrat qo’shishga xizmat  qildi.

Obkomda o’tgan yig’ilishdan ko’p o’tmay bir guruh jurnalist¬lar Toshkentga yarim oylik o’quv seminariga yo’l olishdi. Ular orasida men bilan Eshmirza aka ham bor edik. O’qishga Markaziy Osiyoning barcha respublikalaridan jurnalistlar tashrif buyurishgan edi. O’qish, mashg’ulotlar sobiq oliy partiya maktabida olib borildi. Bir kuni Eshmirza aka gap topib keldi:
—  Ikkovimizni Tog’ayboy uyiga mehmondorchilikka chaqir¬yapti. Shunga boramiz. Ketdik, tez bo’ling! Pushkin metrosining oldida kutib turaman, deb aytdi.
Men o’zimcha Eshmirza akaga bir hamroh  kerak  shekilli, shuning uchun meni ham birga yurishga da’vat etyapti, deb o’yladim.
— Eshmirza aka, siz o’zingiz boravering. Men ham borsam, Tog’ay akaning ko’ngliga malol kelishi mumkin. Balki sizda biror gurungi, gap-so’zi bordir? —  o’zimni noqulay sezib, shunday dedim.
— Men o’zimdan chiqarib taklif qilayotganim yo’q. Tog’ayboyning ko’ngli nozikligini, hamma bilan ham gurung qilabermasligini yaxshi bilaman. Uning o’zi sizniyam uyiga chaqir¬yapti, — dedi Eshmirza aka.
Shundan so’ng qo’shilib yo’lga tushishdan o’zga chora qolmadi. Ikkinchidan esa, Tog’ay Murod bilan gurunglashishga ishtiyoqim ham bor edi. Yo’l-yo’lakay Eshmirza aka «Paxta» degan ixchamgina tort ham xarid qildi. Haqiqatan ham,  Pushkin metrosiga kiraverishda Tog’ay Murod bizni kutib turardi. U ko’zimga qandaydir ma’yus va horg’in ko’rindi. Tog’ay akaga yaqinlasharkanmiz, Eshmirza aka qo’lidagi tort¬ni menga tutqazdi. Bildimki, diydorlashuv shunchaki bo’lmaydi. Hamrohim quchoqlarini katta ochgancha, «Qani, Tog’ayboy, odamni sog’intirib yubordingiz!» —  deya peshvoz boraverdi. Ikkovlon astoydil quchoqlashib uzoq ko’rishdilar.

Ikkovlarining ham yelkalarini, butun vujudlarini o’zaro mehrmi, sog’inchmi — titroqqa solib turardi. Xuddi ko’p zamonlar ko’rishmagan aka-ukalardek, balki mehribon tog’a-jiyanlardek bo’lib ko’rishdilar,   nazarimda. Tog’ay aka avval Amir Temur xiyoboniga borib, sal¬qin tushguncha dam olib, gurunglashishni, so’ngra esa uyga borishni taklif qildi. Aytgancha, sentyabr oyi edi, havo saratondagidek issiq bo’lmasa-da, biroq salqin ham emasdi. Bu gapni aytishdan muddao shuki, Eshmirza akaning qo’lidagi tort issiqdan erib borayotgani qutiga yoyilayotgan yog’idan ham bilinib turardi. Shunda Eshmirza aka qo’lidagi tortga ishora qilib, «Buni nima qilamiz, Tog’ayboy?» —  dedi. Tog’ay aka esa hayron bo’ldi, so’ngra tortga tikilgancha ancha muddat jim qoldi. Nazarimda, tortni nima qilish kerakligi  katta bir muammoga, yechilishi mushkul bo’lgan yumushga aylangandek edi. «Paxta»  torti nima bo’ldi? Bu o’z yo’liga. Uchovlon asta-sekin Amir Temur xiyoboni tomon yo’l oldik. Toki salqin tushguncha o’sha yerdagi oshxonada o’tirdik, judayam maroqli gurung bo’ldi, deya olmayman. Har qalay, tayinli biror narsa yodimda qolgan emas.
Salqin tusha boshlagach, qaytdik. Eshmirza aka ketishga ijozat so’radi. Lekin Tog’ay aka izn bermadi, astoydil uyiga taklif qildi. Ko’ngli bo’sh Eshmirza aka rozi bo’ldi. Shunday qilib, Tog’ay akaning uyiga yo’l oldik. Borishimiz bilan Tog’ay aka hali taqillatishga ulgurmasdan eshik ochildi. Eshikni lang ochgan va o’zini chekkaga olgan Ma’suma yanga ochiq chehra   bilan bizni uyga taklif qildi: «Xush kelibsizlar, kelinglar, kelinglar!»
Tog’ay akaning uyida ancha mahal gurunglashdik. Men bu suhbatda gaplashuvchidan ham ko’ra ko’proq tinglovchi, faol eshituvchi bo’ldim. Ora-orada gapirishga zarurat tug’ilsa, gapirdim, xolos. Agar shu yerda men Tog’ay Murod juda gurungpaz odam edi, rosa gurung berdi, desam aytganlarimning anchasi yolg’onga chiqib ketadi. Lekin Eshmirza akani yaxshi ko’rgani bois, unga ishongani bois, Oltinsoydan olib qaytgan ko’ngil jarohatlari hali bitib ulgurmagani bois ham gurungga o’t qalashga astoydil harakat qildi, deb o’ylayman. Tog’ay aka Eshmirza akaga astoydil uzrxohlik qildi,  qayta-qayta kechirim so’radi.

— Aka, meni deb jazolandingiz, yaxshi-yomondan gap eshitdingiz, shundan ko’nglim haliyam xira. Agar shu ish bo’lmaganida edi, siz bilan hali ancha ishlash niyatim bor edi. Lekin, aka, sizniyam, meniyam og’zimizni ongnib, aytgan gaplarimizni sotib yurgan odam ham bo’ldi. Uni siz yaxshi bilasiz, aka? — dedi Tog’ay aka fe’li va ishi noma’qulroq bir odamning nomini tilga olib.
—  Bilaman, Tog’ayboy, bilaman, —  dedi Eshmirza aka ham shosha-pisha. —  Nimayam derdim, ukajon. Har kim o’zi biladi. Siz aytgandek, uning bemaza odatlari borligini men ham ke¬yinchalik payqab qoldim. Odam olasi ichida deganlari shu-da...
Lekin Tog’ay aka negadir shu «gap ongnib eshitganlarini qaergadir sotadigan» odam haqida yana ancha gapirdi:
— Mayli, o’zingiz bilasiz, meni aytdi dersiz. Lekin, aka, shu odamdan juda ehtiyot bo’ling, — dedi Tog’ay aka, barmog’i bilan ishora qilib. Keyin yana qo’shib qo’ydi: —  Ehtiyot bo’ling, u chayon yana chaqishi mumkin, chaqadi ham!..
Undan-bundan gurung qilib, vaqtni allamahalga yetkazdik. Eshmirza aka qaytishga ijozat so’radi. Tashqariga chiqdik. Agar adashmasam, vaqt kechasi o’n birlardan oshgan edi. Uchovlon Pushkin haykali yaqiniga bordik. Tramvaylar qatnovi hali to’xtamagan edi. Biz chiqishimiz kerak bo’lgan tramvay ham yetib keldi. Xayrlashuv onlari yetdi. Eshmirza aka bilan Tog’ay aka uzoq  quchoqlashib turdilar.
Nihoyat, ular bir-birlarini qo’yvordilar. Biz tramvayga chiqdik. Tramvay asta yo’lga tushdi. Biz chiqqan tramvayga qaraganicha Tog’ay aka hamon joyida qotib turardi...

Termizga kelganimdan so’ng Tog’ay aka telefon orqali ikki marotaba yo’qladi. Bir-ikki masala yuzasidan suhbatlashdik. Telefonini yozib olishimni va zarurat tug’ilsa, bemalol qo’ng’iroq qilishimni tayinladi. Bilasizmi, necha yillar, necha o’n ikki oylardan atigi ikki-uch daqiqa ajratib, Tog’ay akaga qo’ng’iroq qilish uchun vaqt bo’lmadi...
Men adibimiz bilan gazeta uchun bir suhbatlashishni ko’nglimga tugib yurardim. «Mohiyat» gazetasining  sobiq bosh muharriri, yozuvchi Abduqayum  Yo’ldoshev Tog’ay Murod bilan uchrashib, suhbat tayyorlab berishimni bir necha marta iltimos qilgandi. Men esa har gal quyuq va’da berardim. O’zimcha fursatini belgilab yurgan kunlarning birida Tog’ay aka bu olamdan o’tib ketdi. Adib qazo qilgan kuni Toshkentda edim. «Mohiyat» gazetasi tahririyatida Abduqayum Yo’ldoshev afsus bilan eslatdi:
—  Paysalga solib, suhbatniyam boy berdingiz. Tog’ay Murod ham o’tib ketdi! O’z vaqtida bir suhbat bersak, sizu bizdan esdalik bo’lib qolardi. Nimayam deymiz, taqdir qilmagan ekan-da, birodar...
Men biror so’z aytishga ojiz edim. Tog’ay Murodning bu dunyodan bemavrid ketib qolishini qaydan bilibman.
O’zbekiston xalq yozuvchisi Tog’ay Murod televideniega, radio yoki gazeta-jurnallarga intervyu berib, xumordan chiqqan emas. Chamasi, bunga uning ko’pam rag’bati yo’q edi. Qolaversa, ko’ngli istamagan odam bilan agar tillo bersalar ham suhbatlashmasdi.
Shunday ijodkorlar borki, garchand adabiyot maydonida ishni do’ndirib qo’ymagan bo’lsalar-da, muxbirlarga intervyu berishni juda do’ndiradilar. Muxbir kelsa-keldi, kelmasa o’zlari tashabbusni qo’lga olib, suhbat uyushtiradilar. Adabiyotda ishni qoyillatgan Tog’ay Murod esa aksiga olib, muxbirlar suhbatidan, uchrashuvlardan, savol-javoblardan qochib yurardi.

Har kimning o’z dalasi, o’z ko’chasi bo’ladi. Kimdir dalasiga tikan eksa, kimdir gul ekadi. Shunga qarab odamni farqlaydilar. Shunday odamlar borki, o’z ko’ngil ko’chasini istagan odamga ochib qo’yadi. Bunday ochiq ko’chadan kimlar o’tmaydi. Shunday odamlar borki, o’z ko’ngil ko’chalaridan har qanday odamni ham o’tkazmaydilar. Aytmoqchi edikki, Tog’ay Murod o’z dalasiga anvoyi gullar ekishga ulgurgan adibdir. Aytmoqchi edikki, yozuvchi, inson Tog’ay Murod ko’ngil ko’chalariga har kimni ham qo’yabermas edi. Jurnalist Norqobil Jalil bilan suhbatda Tog’ay Murod shunday degandi: «Men nimagaki erishgan bo’lsam — barcha-barchasi uchun ana shu fe’limga qulluq qilaman. Men nimaiki asar yaratgan bo’lsam, barcha-barchasi uchun shu fe’limga ta’zim qilaman» («Oltinsoy tongi» gazetasi, 2003 yil 16 sentyabr).
...Yozuvchi, inson, grajdanin Tog’ay Murod ko’ngil qushini har kuni, har subhi sabo qadrdon qishlog’i Xo’jasoat tomon ado bo’lmas sog’inch ila uchirgan. Men bu haqiqatga juda ishongim keladi. Agar shunday bo’lmaganida edi, Tog’ay Murod «Yulduzlar mangu yonadi», «Ot kishnagan oqshom», «Oydinda yurgan odamlar» kabi adabiyotimiz durdonasiga aylangan o’lmas, betakror asarlarini yozmagan, yozolmagan bo’lar edi. Agar yurakda katta muhabbat bo’lmasa, tug’ilgan yurtini, uning odamlarini kuylab bo’lmaydi. Yozuvchi Tog’ay Murod  qalbida esa yurtga, ona-Vatanga nisbatan, demakki, ozod va qutlug’ O’zbekistonga nisbatan katta bir muhabbat, mehr barq urib yashardi.

 

— Ana,  Tog’ay  Murod !
Biz  mashinadamiz. Shoira  Qutlibeka  Rahimboeva  mashina  oynasidan tashqariga yuzlanib, shunday dedi. Men shu ondayoq tashqariga ko’z tashlagan bo’lsam-da, Tog’ay Murodni ko’ra olmadim. Bizning mashina yo’lkadan boryapti. Yozuvchilar uyushmasi binosi oldida to’xtadi. «Sharq yulduzi» tahririyati ham shu binoda joylashgan bo’lib, biz hozir shu yerga kelgan edik. «Sharq yulduzi»ning ish faoliyati nashriyotimizning ish faoliyati bilan chambarchas bog’liq edi. Bu — 1982-1983 yillar, o’sha vaqtlari Yozuvchilar uyushmasi «O’zbekiston» mehmonxonasi ro’parasidagi binoda  joylashgan edi.
Yaqinda «Yoshlik» jurnalida chiqqan «Ot kishnagan oqshom» qissasidan hayratda edim. Har joyda muallifini surishtirishni qo’ymasdim. Muallifini hali juda oz kishi tanir ekan. Tez orada men ham"¦ sakkiz qadam naridan ko’rdim. Yozuvchilar uyushmasi zalida —  oramizda o’ntacha qator bor — bu masofa sakkiz metrcha keladi. («Eng oxirgi qatorga o’tirib olardim», — deydi Tog’ay Murod). Yozuvchilar masjidi (T. M.) zali ijod ahli va havaskorlari  bilan liq to’lgan. Yilning nasriy asarlari muhokamasi bo’lyapti. Minbarda —  ustoz Said Ahmad.
Ular «Ot kishnagan oqshom»ning fazilatlari to’g’risida hayajon bilan so’zlamoqdalar. Qissaning g’oyatda ta’sirchanligi, o’zbekona iboralari"¦
   — Tog’ay Murodning o’zi shu yerdami? — birdan so’rab qoldilar Said  Ahmad domla zal ahliga yuzlanib. Zalning eshigi yonlarida ham ishtirokchilar —  kechikib kelganlar tik turishibdi. Shu joyga yaqinroq —  so’nggi qatorlar tarafdan Tog’ay Murod o’rnidan yuksaldi. Hamma shu tomonga o’girildi. Tog’ay Murod darrov joyiga qayta o’tirdi. Unga qaraganlarning ayrimlari negadir kulib yuborishdi. Bu beozor kulgi edi. «Mana men! Qaranglar. Qalay?» —  deganday yuzida tabassum bilan turgan edi Tog’ay Murod.
Egnida katak-katak kostyum bor edi o’sha kuni.
Endi o’ylab qarasam, Tog’ay Murodni bundan  oldin ham bir ko’rgan ekanman. O’shanda biz hatto bitta stol atrofida o’tirib ovqatlangan edik. Bu —  1978-1979 yillar, biz Bosh univermag yaqinidagi lag’monxonadamiz. Rauf Parfi, Ahmad A’zam va yana bir kishi o’tirgan stolga Ahmad akaning taklifi bilan boshqa stoldan olib o’tgan kosamni asta qo’yib, tortinibgina ularning davrasiga suqildim. O’sha mahallar Ahmad aka bilan Mirpo’lat Mirzaev birgalashib «Almanax» to’plamini muntazam ravishda chiqarayotgan edilar. Men u dargohga bo’zchining mokisiday qatnashni odat qilgan edim. Stolga o’tib o’tirgach, Ahmad aka meni ularga, notanish yigitni esa menga tanishtirdi: «Yulduzlar mangu yonadi» qissasining muallifi Tog’ay Murod.

Men bu qissani o’qiganim yo’q edi. Shuning uchun hozir uning muallifiga jilla e’tibor qilmadim. Qizg’in va sergak so’zlayotgan Rauf Parfiga diqqatim qaratilgan edi.
Stul suyanchig’iga barvasta qomatini tashlagancha Tog’ay Murod jim o’tirdi. Hammaning oldida pivodan bo’shagan shishalar bor edi.
Ko’p yillar  G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nash¬riyotida ishlagan Omon Matjonning bir gapi bor edi. Shoir borki, yozuvchi borki, u axir bir kuni nashriyotga keladi.
Hatto Tog’ay Murod ham keldi. Uning bu kelishi hayotida burilish yasadi —  shu nashriyotda ishlaydigan qizga uylandi. Turmush o’rtog’i adiba Ma’suma Ahmedova shu nashriyotning proza bo’limida muharrir bo’lib ishlardi. Yo’q, men ilgarilab ketdim shekilli"¦ «Ot kishnagan oqshom»dan keyingi asari «Oydinda yurgan odamlar» «Sharq yulduz»ida qisqartirib bosildi. Bu uning eng bahsli asari edi. Qisqartirilgan holda chiqayotganidan kuyungan muallif tahririyat xodimlaridan qissaning sarlavhasi ostiga «jurnal varianti»  deb qo’yishlarini so’raydi. Shundoq  deb  aytdim, degan edi menga.
U barcha adolatsizliklarga murosasiz bir ohang bilan, o’z so’zining adolatiga chuqur ishonch  bilan  so’zlar  edi.
Bizning xonamiz — «Original proza bo’limi» xonasiga u tez-tez kelib turadigan bo’ldi. O’sha kunlarda ikkinchi kitobi chiqayotgan edi. Muharriri — Mirzapo’lat Toshpo’latov. Ikki yangi qissa va ikki eski hikoyadan iborat qo’lyozmani muallif va muharrir bosmaxonaga tayyorlash ishlarini olib borayotgan edilar. Bu 1984-85 yillar edi. SSSRda «qayta qurish»ning dast¬labki yillari. Kun sayin yangi-yangi qarorlaru turfa kurash-kampaniyalar avj oldirilayotgan mahallar. Alkogolga qarshi, dinga qarshi"¦ O’zbek adabiyotida esa o’sha kunlarda «Oydinda yurgan odamlar»ga qarshi"¦ bu asarning har satridan dinga doir ma’nolar topib, asarni va muallifini sarsonu sargardon etishayotgan edi. Tog’ay aka o’zining chin haqiqati bilan bir tomon, boshqalar o’z haqiqatlari bilan ikkinchi tomon. Bu tortishuvda kim yutdi? To’g’rirog’i, kim haq bo’lib chiqdi? O’shanda ham, hozir ham Tog’ay Murod yutdi, Tog’ay Murod haq bo’lib chiqdi.

O’sha kunlarda Amerika yangi raketalarini G’arbiy Germaniya hududiga joylashtirishga urinayotgan, SSSRda bunga qarshi norozilik kampaniyasi avj oldirilayotgan, esimda, shu munosabat bilan o’sha kunlari Tog’ay Murod bosmaxonaga jo’natilayotgan qo’lyozmasiga Amerikaning shu tadbiri haqida yangi jumla kiritdi. Bu jumla keyin kitobdan tushib qoldimi, bilmadim.
Bu paytda biz mashhur adib bilan so’zlashadigan darajada tuzukkina tanish va yaqin edik. Uning bilan muloqot, suhbat men uchun juda qiziqarli va menga kerak edi. Katta talant egalarining har sohaga doir mushohadalarini, — ayniqsa, adabiyotga doir fikrlarini bilgim kelardi. Ularning, masalan, kitobga, mutolaaga munosabati. Falon-falon yozuvchilarni o’qiganmi-yo’qmi, ba’zi yozuvchilar haqidagi fikri.
Mana  bir  shunday  suhbat.  Biz  «Original  proza»  xonasida  o’tiribmiz.
—  «Alpomish»ni  o’qiganmisiz? —   so’rayman.
— O’qiganman.
— Men  esa — yo’q"¦
— Nega? (Aynan — «Nega?» degan edilar.)
Anatoliy  Ananev  romanlari haqida so’rayman. Psixologik tasvirlari, jumlalarining haddan tashqari uzunligini aytib, uni o’qiganmisiz, deyman.
—  Faqat «Verstс‹ lyubvi» romanini o’qiganman.
Yuriy Bondarevning yangi romani chiqqan edi — «Igra», shuni so’rayman.
— O’qidim. Yoqmadi.
Bu romanning ta’sirchan o’rinlarini Tog’ay akaga eslatib (Rossiya va Amerika kinorejissyorlari — Kramer  edi chog’i, bittasining ismi — Moskva cherkovlarining birida birgalikda ibodat qilib xudodan tinchlikni so’rashlari manzarasi) shuni eslatib, bu roman  haqidagi fikrini yumshatishga  behuda  urinaman. Tog’ay  aka  deydi:
— Rossiyaning  eng  kuchli  yozuvchisi,  bu —  Valentin  Rasputin.
—  «Proс‰anie  s  Matyoroy»  qissasini  yaxshi  tushunmadim, —  deyman  men.
—  U eng zo’r asari-ku, —   deydi Tog’ay aka.

Men ham o’zim o’qimagan yozuvchilar —  Marsel Prust, Kafka, Joys, Kamyularni o’qiganmi-yo’qligini bir-bir so’rayman va hammasiga tasdiq  javobini olib, o’zimcha, bundan ke¬yin men ham avvalo shov-shuv bo’lgan mashhur «boshqacha» asarlarni birinchi navbatda o’qib chiqishga harakat qilishim lozimligini o’ylayman.
Biz o’zaro suhbatlarda o’zbek yozuvchilari haqida kam gapiramiz. Chunki o’z  yozuvchilarimizni biz yaxshi bilamiz. Ularning kitoblarini o’qib katta bo’lganmiz. Bizda har birining ijodi to’g’risida yaxshigina va to’g’rigina tasavvur shakllangan. Qisqasi, go’yo, o’zimizcha o’zimizga deymiz: o’zimizning yozuvchilar —  o’zimizniki. Bari yutuq-kamchiliklari ham o’zimizniki. Boshqalardan so’zlaylik! Shuning uchunmi, asosan, boshqa xalqlar adabiyotidan gapiramiz. Innankeyin buning sal oliftagarchilikroqligi — moda tusini olganlik jihati ham yo’q emas-da.
Bir kuni men, Abdulla Qahhorning «Dahshat» hikoyasi oxiridagi bir holat —  hikoya qahramonining yelkasiga qo’qqisdan maymun sapchib qolishi manzarasini aytib, bu g’alati, dedim. Bu yerga maymun qaerdan keldi? U qaerda edi? Nega u hikoyaning avvalrog’ida ko’rinmadi-ko’rsatilmadi, osmondan tushganday birdan paydo bo’ldi? Axir  bizning  o’lkamizda maymun bo’lmasa,  yashamasa. Shunday  bo’lgandayam  mayli  edi, tushunarli  bo’lar edi.
Bu  shakkokona «tanqid»imga  Tog’ay akaning javobi shu bo’ldi:
 —  Bu gapingiz o’z otasini muhokama qilishday gap.
Nimadir munosabat bilan bir kuni Asqad Muxtorning «Chinor» romanini maqtadi. O’zbek adabiyotining eng yaxshi romanlaridan biri, dedi.
Biz kattagina xonada asosan besh kishi besh stol yonida o’tirib ishlardik. Shoir Shamsi Odil, yozuvchilar Ma’suma Ahmedova, Mirzapo’lat Toshpo’latov, Ma’suda va men. Mening stolim yonida deraza ostida almisoqdan qolgan tog’oraday chuqur bir kreslo turar edi, xuddi shunday yana bittasi kiraverishda eshik yoniga qo’yilgan. Deraza ostidagisi Tog’ay akani doimiy suyukli joyi bo’lib qolgan. Biz o’z ishimiz bilan band, «Qo’shiq» muallifi xonamizga tashrif buyurganda shu kresloda bir narsani o’qib yo o’qimay, zerikmay, to’g’ri eshikka tomon shunday jimgina qarab o’tirar edi. Ma’sudaxon hadeganda hammamizga choy quyib beradi. Tog’ay aka uzatilgan choyni hech qaytarmaydi. Bir nimani so’ramasa, o’zi gap boshlamaydi. Mening esa undan bilgim keladigan narsalar ko’p.