Hozir men bor haqiqatni ochyapman.
Bir kun Rossiya Prezidentligiga saylovdan qaytdim. U yerda o‘zim kabi G'arbiy turmushdan zerikkan xalqaro kuzatuvchilarga tilmochlik qilgandim. G'alati alomat. O'zingizni Rossiyadagi milliarder yoki ko‘chadagi gado sifatida tasavvur qilib ko‘ring. Xonananing bir burchida «alkogolik»ka o‘xshab yotgan Prezidentlar, payg‘ambarlikka da'vogar yozuvchilar, masxarabozlik ko‘rsatayotgan payg‘ambarlar, Oblonskiy uyining aralash-quralashlari, aroq, ikra... Va birdan o‘lchab qo‘yilgan G'arb hayotining tomchisi.
Esimda, ruscha turmush chizig‘ida bo‘lganlar, avvalo, g‘arbliklar edi. Mehmonxonadagi istalgan fohisha ularni yovvoyiga aylantira olardi. Ular taksilarga o‘tirib, Moskva tashqarisidagi dala hovlilarga yo‘l olishganda, turmushning yangi bir mazasini tuyishdi. Men ularning kutilmagan uchrashuvlarida tarjimonlik qilish uchun bordim.

Bir rus tarjimoni menga yordam berdi, u yarim tatar bo‘lib, kuzatuvchilar xonimlari bilan saunaga kirib ketishganda, u bilan dala hovlining ayvonida juda mazza qildik. Irma ismli bu hamkasb qiz ishqiy sarguzashtlarda ustasi farang bo‘lib, har bir qovushishdan keyin yuvinish xonasiga borar, unda qo‘shiq kuylar va suv sachratib yana bir bor huzuringizga kelardi. Birinchi bor cho‘milish xonasida unga yaqinlashganimda, «Suyaklarim ostigacha yayrab ketdi» - dedi u. Suv menga musobaqadosh bo‘ldi.
Moskvadan qaytar ekanman, o‘sha g‘arbliklarni ko‘rib, nega yana g‘azab otiga mindim. Nechun yo‘qotilgan qadr-qimmat va G'arbni bo‘ralab so‘kdim? Bu balki ular fohishalar uchun pul to‘lashgani va men Irma bilan bepul mazza qilganim uchundir?

82

Tongyuquq bir narsani aniq bilardi: dushman ustidan g‘alaba qilishning yagona yo‘li yov yo‘lidan, u ishlatayotgan quroldan birinchi bo‘lib foydalanish edi. Dushmandan oldinroqqa o‘tib ketish kerak. Bu avval ham sinalgan, nega endi hozir ishonchni oqlamasin? «Tong tekkanlar» yoki «Tulki ovchilari» hozir ayni harakat payti ekanini tushunish maqsadida Bilga-Hoqon tuzgan tafakkur komediyasini yetarlicha ko‘rishgandi. U halaqit berishga qaror qilgandi, biroq juda kechikdi.
Yugurayotgan odam tezroq yugurishga intilib, yuztuban yiqiladi, qattiqroq baqirishga kuchangan kishi tomog‘ini yirtadi. Tafakkur ham shunga o‘xshaydi, - o‘yladi Tongyuquq. Agar ular eng yaqinlriga muhabbatdan dars berishsa, sevishga izn ber, lekin tez orada ular o‘zini ko‘rarga ko‘zlari qolmasligini anglaysan. Ular qonga qon so‘rashsa, marhamatingni darig‘ tutma va yana va yana talab qilishlarini ko‘r: nafaqat ko‘z, balki quloq va burunni ham. Agar ular mangu beparvolikni targ‘ib qilishsa, yalang‘och va beparvo ayol bilan qoldir, vassalom... Shu tariqa ularning qurollarini o‘zlariga qarshi ishlat.

Eng avval miyasiga Pobeka - qizi va Bilga-Hoqonning xotini keldi. Qat'iyatli va intiluvchan Pobeka nimani to‘g‘ri deb bilsa, shuni qila olardi. Boshqa onalar kabi u ham o‘g‘li Yo‘llug‘ni o‘zidan ham ortiq ko‘rar, Tongyuquqning o‘zi ham uni sevardi. Pobeka zanjirdagi chiqarib tashlanishi kerak bo‘lgan birinchi halqa edi...
Yon atrofdagi dasht - shu qip-qizil va kuyib yotgan zamin seziltirmasdan qurigan maysani ko‘tardi, go‘yo u bunga roziday. Ko‘rinmas tulki shundoqqina yonidan yugurib o‘tdi, qari Tongyuquq uning hidini sezdi va siyrak mo‘ylovini silab kulimsiradi...

83

Hayotga qiziqishim qolmadi. Agar ertaga umring tugaydi, deyishsa, ikkilanib o‘tirmasdim. Ha, olam aro aylanib yurishimni tugatdim. Menga nima bo‘lgan bo‘lsa ham, hech narsam o‘zgarmadi; qalbim, kayfim, tuyg‘um qanday bo‘lsa, hozir ham shunday. Bu kunba-kun saqlanish, yurish va tirmashishdan, uzrxoh bo‘lishdan osonroq. Shunday bo‘laqolsin! Ha, agar barcha buyuk tuyg‘ularimizni bir qo‘shiqning satrlariga jo qilish imkoni bor ekan, nafsimiz bilan ishqiy munosabatlarga kirishishdan na foyda? To‘xtang!
Ey, kimda-kim meni o‘ldirmoqchi bo‘lsa, qani, kelsin! Men tayyorman!

Jimlik
Menga ism bering! Shu hayqiriq deb
Derazalar chil-chil, sindi eshiklar...
Ochiq osmon ostida bitta
Janozadan qolgan oina.
Bu oina faqat bir lahza
G'amni o‘z aksiga yashirdi yoki
Kimningdir savolin sadosi:
Ey, ismsiz, kim baqirdi menga?

84
.............................................................................
 

85

Ayni paytdagi kayfiyatim sababli bir muddat yozganim yo‘q. Yana bir bor, ha yana bir qayta buni nega yozyapganimni o‘ylayotgandim. Odatdagiday miyaga har xil narsalar keladi, lekin tuzukroq narsaga uchramaysan. Shu tariqa hozirning o‘zida tugatib qo‘yaqolasan. Ayniqsa, mening holatim kabi go‘yoki jismonan hech qaerda bo‘lmagan onlarda shunday bo‘ladi. Davom ettirishim kerakligi va oxiriga yetkazishim lozimligini hisobga olmaganda, hozir hech qanday boshqa sabab ko‘rmayapman. Ba'zan buning nechog‘li qiyin ish ekanini his qilaman: «A» dedingmi, «B» ham deyishing kerak, lekin so‘nggi «H» ga yetgunga qadar to‘xtatib qo‘yolmaysan. Bir gap tugamasidan burun boshqasi ergashib turadi va gapni oxiriga yetkazishga majbur bo‘lasan, shu tariqa hikoyaning asiriga aylanaman. Qolaversa, har tomonga otib yuborganim toshlarni to‘playdigan ham o‘zimman-ku.

86
 
Siz balki ishonmassiz, lekin Li, mening ikkinchi qismim bo‘lgan Li ham ularning biri bo‘lib chiqdi! Shuncha paytdan beri men josusmanmi-yo‘qmi, shuni bilish uchun o‘zini asir qilib ko‘rsatgan va menday yashagan ekan. Naqadar jinnilik va sotqinlik! Qanday telbavor sotqinlik va sotqinona telbalik! Yo noto‘g‘ri tushunganim biror narsa bormi? Chunki kecha tunda qo‘mondon uni uyg‘otib, boshqa xonaga olib chiqqani va meni nimadir qilish haqida muhokama qilishganini sezib qoldim. O'rnimdan sekin turib, bir necha bor o‘z ismimni va Lining inglizcha bir nimalar deganini eshitdim. Keyin Li yonimga qaytib keldi, biroq sira uxlagim kelmadi. Tongga qadar sherigimning shunchalik ayyorlik qilib yurganini o‘yladim va ertalab turiboq uning yuziga tupuraman, deya reja tuzdim. Afsuski, ertalab qotib uxlab qolibman, ular meni uyg‘otishganda, Li g‘oyib bo‘lgandi...

87

Hozir uning menga aytgan har bir so‘zi, talaffuzi, ovozidagi o‘zgarishni, nigohi va kayfiyatini eslashga harakat qilyapman. Oxirgisi birinchi keladi, deydilar. Mana uning isyonkor badaxshonliklarning yerto‘lasida asir bo‘lib o‘tirganimizda frantsuzchada aytib bergan so‘nggi hikoyasi yodimga keldi:
«Eslaysanmi, bir gal senga Lukning asir tushishiga sabab bo‘lgan qo‘lyozma haqida aytib beruvdim? Bu sening Zeving Shia Changning akasidan izlayotgan qo‘lyozmaning o‘zginasidir. Undagi g‘ayritabiiy hikoyani bilishni istaysanmi? Yo ko‘proq bu hikoya atrofidagi holatga qiziqasanmi?» Garchi Liga «har ikkisi ham men uchun qiziq» degan bo‘lsam ham, u quyidagini aytib bergan edi:
«Sen Ichi Lyang deb aytadigan kishi aslida bitta odam emas, qo‘lyozmaga ko‘ra, bu ismning ortida ikki kishi yashiringan: Chyan Kuy va Lyu Syan. Ular egizak edilar, biroq Ichi Lyang Bilga-Hoqonning o‘g‘li Yo‘llug‘ga yaqin bo‘lguniga qadar hech kim buni bilmagan edi. Chyan Kuy unga harb san'atini o‘rgatgan va kunlarning birida Turk Shahzodasini o‘toviga taklif qilgan. U yerda hech bir shubha tug‘dirmagan holda uning egizagi paydo bo‘ladi. Garchi Shahzoda Yo‘llug‘ sirni ochmaslikka qasam ichgan bo‘lsa ham, tez orada uning onasi Pobeka bundan voqif bo‘lib qoladi.

O'sha payt uning otasi Dono Tongyuquq barcha asirlarga, eng avvalo, abadiy dushmani vakili, kelajakda Dasht Hukmdori bo‘lmish nabirasini harb san'atiga o‘qitayotgan Ichi Lyangga qarshi yashirin kurash boshlagandi. Bir gal Tongyuquq tafakkurga cho‘mib o‘tirgan mahal uning oldiga onasi bilan birga nabirasi keladi. «Afsonaviy o‘tmishdan so‘zlab bering», - deya so‘raydi Shahzoda Yo‘llug‘. Keksa Tongyuquq unga turklarning kelib chiqishi, Shahzodaning to‘ng‘ich o‘g‘li urg‘ochi bo‘ridan tug‘ilishidan boshlab to Yo‘llukning tog‘asi Kul-Tegin vafotigacha bo‘lgan davrdagi barcha bilganini so‘zlab beradi. Dasht ruhlari uyg‘ongan va ularning harakati uvlayotgan shoqollar va pishqirayotgan otlarda aks etgan go‘yo. «Biz Ona Bo‘rining avlodlarimiz» - dedi Tongyuquq. Biz hech qachon o‘zimizni yo‘lbars rolini o‘ynayotgan mug‘ombir va ayyor tulkiday tutmasligimiz kerak. Ertagimni eshit: bo‘rilar galasida boshqalaridan kuchliroq bo‘lgan bir bo‘ri bor ekan, u hatto gala boshlig‘i - qari ota-onasidan ham kuchli ekan. Shu yaqin atrofda unga dushman bo‘lgan bir tulki bor ekan va bir kunmas bir kun boyagi yosh bo‘ri yakka ov qilayotganda uchrataman-ku, garchi yo‘lbars to‘qayning xo‘jayini bo‘lsa ham, bunda dashtdagidan quyruq ko‘p axir, deb yurarkan.

Biroq, - debdi tulki, - u mening do‘stim, yaxshisi uni yo‘lbars bilan tanishtirib qo‘yay va u ham xotirjam ov qilaveradi u yerda. Keyingi safar ayyor tulki bo‘rini dasht chekkasida qoldirib, o‘zi to‘qayga kirib ketibdi va boshqa bir tulkini uchratibdi. Lekin u yerdagi tulkilarning bari yo‘lbarsga o‘xsharkan. Shunday qilib, tulki qaytib chiqib, hamma narsa hal qilingani va bo‘rining ov qilishi mumkinligini aytadi. Sodda bo‘ri to‘qayga ov qilgani kiradi, lekin tez orada yo‘lbarslar oilasining o‘ljasiga aylanadi. Garchi bo‘ri kuchli va jasur bo‘lsa-da, kuchlar nisbati teng emasdi va yo‘lbarslar uni nimta-nimta qilib tashlaydi. Go‘shtini esa tulkilar yeb ketadi.
Qani ayt-chi, bo‘rining asosiy xatosi nimada edi? - so‘radi Tongyuquq nabirasidan va bolaning taraddudlanib qolganini ko‘rib, o‘zi javob berdi. - Garchi kechirib bo‘lmaydigan bo‘lsa ham, tulkining so‘ziga laqqa tushgani ham, galasini tashlab kelgani ham asosiy xato emas. Asosiy xatosi uni bo‘ri qilib turgan Dashtni tashlab ketgani edi, shunday qilmaganda, yo‘lbarslarning changaliga tushmagan bo‘lardi...