Hudhud dedi:
- Ey yo‘lini yo‘qotgan jon, ul Podshoh uyini (jannatni) istar ekansan: kelgin va Unga yaqinlash, axir uy Sulton huzuridan yaxshiroq emas-ku. Sen aytgan Xuldu Bihisht nafs uyidir, sen Ko‘ngil uyiga talpin, chunki haqiqiy maqsad - Ko‘ngil uyidadir. Haqning huzuri — azim daryo, jannat shu daryodan bir qatra, xolos. Kimdaki daryo bo‘lsa, qatraga qaramas, daryodan o‘zga narsalar savdo -tashvish va bog‘lanish, tama’girlik, oldi-sotgiga o‘xshashdir. Daryoga yo‘l topsang, bir tomchi shabnamga yuz burib nima qilasan? Quyosh bilan so‘zlasha oladigan odam bir zarra bilan qanoatlanishi mumkinmi? Kullga aylangan kishining juz’ bilan nima ishi bor, jonga aylanganga uzvlar parvo qilmaydi. Agar sen kullga aylangan mard bo‘lsang, kullni ko‘r, kullni talab qil, kull bo‘l va kullni tanla!


Bir shogird o‘z ustozidan so‘radi:
- Ustoz, ayting-chi, nega Odam jannatdan quvildi?
Ustozi dedi:
- Odam juda oliyguhar zot edi, u jannatga kirganda, hotifdan bir baland ovoz keldiki, ey, jannat, seni yuz xil band bilan bog‘lagan, kimki ikki olamda Bizdan tashqaridadir, Bizdan past turadigan arzimas narsani boshpana qilib oladi. Biz zohiriy ko‘ringan jam’i narsani yakson qilurmiz. Chunki Do‘stdan o‘zgaga e’tibor qilmagaymiz. Jonon oldida yuz mingjonning nima qiymati bor, Jononsiz jon hech narsaga yaramaydi. Kimki Jonondan boshqa narsa bilan bog‘lanib qolgandir, garchi u Odam bo‘lsa ham, zabun bo‘ldi. Jannat ahliga u yerda beriladigan dastlabki taom jigardir, deb xabar berdilar. Jannat axli siru asror ahli emaslar, shu bois jigar yeyishdan to‘xtamaydilar*.

Poklarning poki bo‘lib o‘rdak suvdan chiqdi, boshqa qushlar ichida u yaxshilik va poklik ramzi edi. Dedi:
- Ikki jahonda biron kishi mendan ko‘ra pokroq, pok yuzliroq emas. Har lahzada savob uchun g‘usl qilib, suv uzra joynamoz to‘shayman. Menga o‘xshab hech kim suv ustida tik turolmaydi. Karomatimga shubha qilolmaysiz. Qushlarning pok niyatli zohidi menman, joyim ham, to‘nim ham tozadir. Men jahonda suvsiz yasholmayman, chunki men tug‘ilganimdan suvdaman va suv mening borlig‘imdir. Agarchi dilda bir olam g‘amim bo‘lsa ham, bu g‘amlarni suv yordamida yuvib yubordim. Bu yerda har doim arig‘imdan suv oqadi. Men quruqlikda baxtiyor bo‘lolmayman. Mening taqdirim suv bilan bog‘liq, (shu uchun ham) suvdan tashqariga chiqolmayman. Suvdagi narsa suv bilan tirik, shu bois suvdan ko‘ngil uzib bo‘lmaydi. Men Simurg‘ bilan birga ucholmayman, shuning uchun vodiyning qiyin yo‘llarini kesib o‘tishim dargumon. Qiblasi faqat suv bo‘lgan kishi qanday qilib Simurg‘dan murod-maqsadiga erishadi?


Hudhud dedi:
- Ey suv bilan xushbaxt bo‘lgan (kishi), joning atrofini suv o‘tday o‘rab olgan. Suv o‘rtasida seni uyqu bosibdi (g‘aflatdasan). Bir qatra suv kelib obro‘yingni olib ketadi. Shuni bilki, suv yuzi yuvuqsizlar uchundir, agar sen ham yuvuqsiz bo‘lsang, suv qidir. Qachongacha suv bilan maqtanasan, suvday tiniqlikni ista, har bir yuzi yuviqsizni ko‘rib yurishing qachongacha?

Bir kishi devonadan:
- Bu ikki olam o‘ylab ko‘rsang, nimadir, - deya so‘radi.
Devona dedi:
- Ikki olamning biri yuqorida, biri pastda, ammo ma’noda go‘yoki bir qatra suvday, uni yo bor deb, yoki yo‘q deb o‘yla*.
Eng avval suv olamni oshkor qildi. Bu jahon bir qatra suv va u yuz ming rangu suratdadir. Suv yuziga qurilgan har bir imorat, agarchi temirdan bo‘lsa ham, bir kun qulab, xarob bo‘ladi. Holbuki, temirdan qattiq narsa yo‘q, boqsang - u imoratni suv ustida tik tutadi. Nimaiki suv ustiga bunyod etilgan bo‘lsa, u temirdan bo‘lsa ham, tush kabi o‘tkinchi va xayoldir. Hech kim suvning bir joyda mustahkam turganini ko‘rgan emas, suv yuzasida tiklangan narsa ustivor bo‘ladimi, axir!

Chah-chah etib, xursand bo‘lib, noz bilan yurib, kaklik o‘rtaga kirib keldi, u go‘yo dur konidan sarmast, mag‘rur holda kelardi. Tumshug‘i qizil, qanotlari shafaqday edi, ko‘zlari ham qaynoq qoni tufayli qizargan edi. Gohida tog‘lar, goh o‘ngirlarda uchardi, gohida tig‘ oldiga bosh qo‘yardi.
Dediki:
- Men ko‘p vaqtlar konlarda sayr qilganman, beqiyos ko‘p gavharu oltin-javohirni ko‘rganman. Tog‘ va o‘ngirlarda uchib yurishim gavharlarning a’losini izlashimdandir. Gavharning ishqi dilimga o‘t solgan, bas, mana shu xush yoqadigan o‘t-olov mening hosilimdir. Bu o‘tning tafti agar bosh chiqarsa, mayda toshni ichimda qonga aylantiradi. Utning ta’sir etib, toshni eritib, qonga aylantirganini ko‘rgach, tosh va o‘t orasida qolganman, mahtal bo‘lib, hayronlikda turibman. Isitma tafti ichra mayda toshlarni terib yeyman, uyqu toshi zarbidan yurakni o‘tga to‘ldiraman. Ey suhbatdoshlarim, ko‘zlaringni ochinglar, mening ahvolimga boqinglar. Tosh ustida uxlab, tosh yeydigan kishini nima sababdan koyish mumkin.
Gavharni sevadigan odamning maslagi ham shundan boshqa emas. Gavhar va davlat (mamlakat) nizom-tartibni talab qiladi. Chunki gavhar (boylik) davlat bilan bog‘liq, shu bois davlatga berilgan odamningjoni toqqa, konga bog‘langan bo‘ladi. Men (shuninguchun) tog‘ning sinashtasi va gavhar izlovchiman. Bir lahza tog‘ cho‘qqisi va o‘ngirlardan xalos bo‘lolmayman. Chunki cho‘qqida gavhar koni bor. Shu sabab tog‘-cho‘qqida gavhar izlaganim-izlagan. Ammo gavhardan, biror mohiyat - javhar topolmadim, gavharlar ichra ho‘l gavhar (toza, yangi gavharni) ko‘rmadim. Simurg‘ yo‘li mushkul yo‘ldir, mening esa oyog‘im toshda, gavhar bo‘lsa loydadir. Olov kabi boshimni toshdan ololmayman, yo o‘laman, yoki gavharni ko‘lga kiritaman. Gavha-rimni odamlar ko‘rishi kerak. Gavharsiz odamni kim ham qadrlardi?

Hudhud aytdi:
- Ey gavhar kabi tovlanuvchi, turfa rangli Kaklik. Buncha oqsaysan, buncha oqsoq uzrlar aytasan (oqsoqlik uzrini qilasan)? Sening tumshug‘ing va oyoqlaring jigar qoniday qizil, sen o‘zingni gavhar deysan, ammo toshdirsan, oddiy tosh. Gavharning asli ham toshdir, faqat uni biroz bo‘yaganlar, xolos. Sen ana shu tosh savdosida (g‘avg‘osida, ishqida) diling toshday qotib qolibdi. Agar bu rangni ko‘chirib tashlasang, gavhar toshlardan bir toshdir, kimningkim rangi yo‘q, u shubhasiz, toshning o‘zi bo‘ladi. Kimdaki ruh bo‘lsa, u rangni istamaydi, chunki mard (asl inson) tosh istamaydi.


Hech gavharda Sulaymon uzugidagi gavharday izzat-qadr yo‘q edi. Shu uzuk tufayli shohning shuhrati ziyoda edi. Ajabki, bu gavhar tosh yarim dong edi.*
Sulaymon mazkur gavharni uzugiga joylaganda, yer yuzi unga qaram bo‘ldi. Shoh Sulaymon mamlakatu davlatining behisob ekanligini bilgach, yeru osmon o‘ziga qaramligini ko‘rgach, uzunligi (eni) qirq farsax (taxm.280 km.) keladigan soyabon yasatdi va shamol ham uning farmoniga bo‘ysunardi. Garchi eni qirq farsax keladigan soyaboni bo‘lsa ham, lekin bu o‘sha yarim dong keladigan tosh tufayli edi. Dedi: ushbu mamlakat, bu savlatu shon-shuhrat o‘sha tosh tufayli doimo mustahkam turadi. Men dunyo va din ishida bunday mulkka ega bo‘lishni xohlamayman. Ey Podshoh (Allohvand), men o‘z ko‘zim bilan shuni aniq ko‘rdimki, bu mulku boylikning ofati muqarrardir. Bu uqbo (oxirat) tarafida muxtasar qolsin. Bundan keyin hech kimga bunday mulku boylik berma. Mening lashkar va mulk bilan ishim yo‘q. Men zambil to‘qishni ixtiyor etaman.
Garchi o‘sha gavhardan Sulaymon shoh bo‘lgan bo‘lsa-da, xuddi shu gavhar uni yo‘lda bandi-qul qildi. Bu gavhar Sulaymonday shohga nima qildiki, senga vafo qilib, xotirjam etsa? Ul gavhar uchun qanchalik kon qazib, mehnat qilmagin, u bir toshdir, xolos. Sen esa faqat Jonon yuzini ko‘rish uchun jon bergin. Ey gavhar (asl) talab, toshdan bo‘lgan gavhardan ko‘nglingni uz va doimo yagona Javhar talabgori bo‘l!

Humoy soya solib qushlar oldiga chiqdi. Uning soyasi shohlarga toj bag‘ishlaydi. Shu bois ham Humoy hammadan baxtiyor va himmatbalanddir. U dedi:
- Ey dengizlaru quruqliklarning qushlari! Men boshqa qushlarga o‘xshamayman. Oliy himmatim menga yor bo‘lib, xalqdan uzlatga chekinganman. Nafs itini har doim xor tutaman, hatto Faridun va Jamshid kabi shohlar men tufayli izzat-obro‘ topganlar. Podshohlar mening soyamning tarbiyasida yetishganlar, ammo ular tabiatan gadolar, shu bois mardliqda menga teng kelolmaydilar. Nafs itiga suyak tashlab, shu orqali ruhni bu itdan omonlikda saklayman. Nafsga mudom suyak berib turganim uchun, jonim bunday oliy maqomga erishdi. Soyasida shohlar parvarish topgan zot farmonidan bo‘yin tovlash mumkinmi? Hamma uning qanoti ostida o‘tirsin, toki soyasidan bir zarra nasiba olsinlar. Shunday ekan, sarkash-mag‘rur Simurg‘ mening do‘stim bo‘ladimi? Shohlarga taxtu toj bag‘ishlayman, shu yetarli emasmi?


Hudhud aytdi:
- Ey g‘ururga bandi bo‘lgan jon, soyangni yig‘ishtir, o‘zingni kulgiga qo‘yma! Bu zamonda toju taxt bag‘ishlash yo‘q. Hozir sen it kabi suyak izlaysan. Koshki edi shohlarni taxtga o‘tqazmasayding, buning o‘rniga qani edi o‘zingni suyakdan xalos qilsayding? Deylik, jahon shohlari bu dunyoda sening soyang tufayli tojdor bo‘ldilar, ammo tongla qiyomat kuni hammasi balolar ichra hech narsasiz qoladilar. Agar shahriyorlar sening soyangni ko‘rmaganda edi, qiyomat kuni balolarga giriftor bo‘lmasdilar.*

Savob yo‘lida yuradigan pok niyatli bir odam bor edi. Bir kecha u sulton Mahmudni tushida ko‘rdi. Sultonga dedi:
- Ey yaxshi ishlarni amalga oshirgan podshoh, dorulqaror-baqo dunyosida ahvoling nechuk?
Dedi:
- Meni qiynama, jonimning qonini to‘kma, yaxshisi gapirma, bu yer sultonlik joyi emas ekan.
Bir hovuch tuproq (dunyo)dan saltanat tuzib bo‘ladimi? Jahonning egasi Haq taolo, sultonlikka U sazovor. O’zimning ojizligim, hayronligimni ko‘rgach, sultonligimdan uyalib ketdim. Agar meni bilmoqchi bo‘lsang, parishon b^r banda deb bil. Sulton Udir, zinhor meni sulton dema. Saltanat Uniki, koshki men dunyoda bir gado bo‘lsaydim, qadrim oshgan bo‘lardi. Koshki joh (taxt) o‘rniga yuz choh (quduq) bo‘lsaydi, shoh emas, boshoqterib yuradigan oddiy odam bo‘lsaydim. Bu damda menga hech bir yoru madadkor, xizmatimda intizor turganlar yo‘q, bir-bir so‘roq berurman har zamon. Meni o‘z soyasiga olgan Humoyning qanotlari qurib ketsin. Sultonligim xayol va xato ekan.

Mag‘rur bosh ko‘tarib, burgut qushlar o‘rtasida paydo bo‘ldi va ma’nilar asrori yuzidan pardani ko‘tardi. Lashkaru askaridan va kuloh-tojidan g‘ururlanib lof urardi. Dedi:
- Men shahriyorim qo‘liga qo‘nish, ya’ni unga mahram bo‘lib xizmat qilish shavqi bilan jo‘shib, boshqa odamlardan ko‘zimni yumganman (ularga e’tibor qilmayman). Oyog‘im podshoh qo‘liga tegsin deb ko‘zimni kuloh ostiga berkitganman. O’zimni odob qoidalariga shunday o‘rgatganmanki, darveshlarday riyozat chekkanman. Toki bir kun shohimning yoniga olib borsalar va xizmat rasmu qoidasidan ogoh etsalar, deb kutib o‘tiribman.
Shunday ekan, men Simurg‘ni sog‘inib tushimda ko‘rishim mumkinmi, u tomon azmu iroda qilishimga hojat bormi? Rizqimni o‘z shohimning qo‘lidan olaman, dunyoda mana shu hayot menga kifoya. Yo‘lga tushishga asosim yo‘q, chunki shoh qo‘lida izzat-ikromim bor. Kimki sulton dargohiga munosib-dir, sulton oldida nimaiki desa ma’qul va maqbuldir. Men agar sulton e’tiborini qozonib, shunga munosib bo‘lsam, bu bepoyon vodiylarni kezishdan afzal emasmi? Aftidan, men shoh yuzidan bahra olib, uning dargohida umrimni shodu xurramlikda o‘tkazurman. Gohida shohni sog‘inarman, gohida shavqida ov bilan mashg‘ul bo‘laman.

Hudhud aytdi:
- Ey, majoziy dunyoga giriftor kishi, sifatdan uzoqlashib, suratga giriftorsan. Mamlakatda o‘ziga o‘xshashi bo‘lgan shohga podsholik uncha tatimaydi va abadiy emas. Saltanatga Simurg‘dan o‘zgasi munosib emas. Chunki uning o‘xshashi, sherigi yo‘q, shoh faqat Uning o‘zidir, tamom. Har bir yurtda o‘ziga o‘xshaganlar bilan talashib yuradigan itoatkoru hamfikrlari bor shoh asl shoh emas. O’shanday shohasl shohdirkim, uningtengi bo‘lmasa, qudrat, vafo va boqiylik sifatlariga ega bo‘lsa. Dunyo shohi agar bir nafas vafodorlik qilmoqchi bo‘lsa, bir nafasdan keyin jafo qila boshlaydi. Kimki unga yaqinroq bo‘lsa, uning tashvishi ham ko‘proqdir, chunki u har doim shohdan qo‘rquvdadir, joni har lahza xatardadir. Dunyo podshosi olov kabidir, uning atrofida bo‘lganlar parvonaday yonib kul bo‘ladilar.
Ey shohlarga yaqinlashgan, qanchalik izzatda bo‘lmagil, ammo shohdan uzoqroq turganing yaxshi.

Bir oliynasab podshoh bir chiroyli qulga oshiq bo‘lib qoldi. Shunchalik oshiq bo‘ldiki, ul qulsiz bir dam o‘tirolmas yoki dam ololmasdi. Bu qulni boshqalardan ajratib, yasantirib qo‘ygan edi va undan ko‘zini uzolmasdi. Shoh agar qasrda o‘q otish bilan shug‘ullansa, u qul qo‘rquvdan titrardi. Chunki shoh olmani qulning boshi ustiga qo‘yib, nishonga olardi. O’q bilan olmani teshardi, shunda bechora qul sarg‘aygan giyoh yaprog‘iday titrardi. Ahvoddan bexabar bir odam quldan:
- Qip-qizil yuzlaring nega oltinday sarg‘ayib qolibdi, shoh oldida shuncha hurmatdasan, nega ahvoling bu qadar aftoda bo‘lib qoldi?, - deb so‘radi.
Qul dedi:
- Boshimga olmani qo‘yib nishonga oladi, agar menga o‘q tegib yaralansam, u bunaqa qulim yo‘q edi, lashkarimda bundan kamchilik ham ko‘rmayman, deb aytadi. Agar o‘qi nishonga teksa, hamma bu podshohning omadi va mahorati deb aytadilar. Men shu ikki g‘am ichida qiynalurman, jonimni nimaga xatarga qo‘yganman? Hech narsaga!*