Arpapoyalik tabibning nomini eshitib, joyimda turolmay qoldim:
— Hozir qaerda ekan o‘zi?
— E, u allaqachon Amerikasiga jilvorgan. Men uning akasidan eshitganman. Keyin o‘zi ham o‘sha yoqqa survordi shekilli, ko‘rinmay qoldi.
— Topsa bo‘ladigan narsami o‘zi? — dedim azza-bazza umidlanib. Mashhur tabibning akasi bo‘lsa, bir narsani bilsa kerak, axir.
Hamkasbim yuzimga boqib:
— Agar sir bo‘lmasa, o‘sha narsa yangi boshlanganmi, — dedi,— o‘tkazvormaganmisizlar?
Men tushunmadim:
— Nimani... o‘tkazib yuboriladi?
U o‘ng‘aysizlanib, tushuntirishga o‘rindi:
— O‘sha oqlar-da... Agar osti qizg‘ishlanib, tuklari oqara boshlamagan bo‘lsa...
— Unisiga... e’tibor bermabmiz, nima edi? — dedim ichim dukurlab.
U yana boyagindek o‘ng‘aysizlanib, yamlandi:
— Xudo asrasinu... o‘shanday bo‘lsa... dori kor qilmas emish.
Men uni endi anglab, ichim bir zil ketdi:
— Yo‘g‘-e, bu gap chiqqaniga... qancha bo‘la qopti?! Bilaklariyu chakkalarida, xolos, — dedim titranib.
— Unda urinib ko‘ringlar, em bo‘lsa zora...
Men «U nima, oti bormi, jonivorni? deb so‘ragim bor-u, qani, tilim aylana qolsa, u jonivor to‘ng qotganga o‘xshar edi. O‘zimni esa, ichim tushib bormoqda.
U mening holimni ko‘rib, javobga oshiqdi:
— Bu narsaga norasida go‘dakning peshobi... lozimmish. Undan beriga tuzalmasmish!

Ana xolos!.. Bu gapni eshitib, boshim ikki aylanib ketdiyov! Tovonimdan ko‘tarilgan bir jimirlov boshimga dovur yetib borgan, peshonamdan esa, muzdek ter chiqib ketgan edi.
Ichimdagi so‘z esa tilim uchiga kela qolmasdi...
— O‘sha narsa halol ekanmi? Bilib aytayapsizmi?— deb yuborman axiyri.
Vajohatim ham bir boshqacha edimi, u bir qadam tisarilib ketgan edi:
— Uzr, birodar, bu yog‘ini so‘ramagan ekanman. O‘lay agar, bu yotini o‘ylagan bo‘lsam, surisi tirgan bo‘l-sam... — U azza-bazza qo‘lini ko‘ksiga bosib, qayta-qayta uzr so‘rardi, —Men azbaroyi yaxshilik soginganimdan ayta qoluvdim. Norasida bolaniki ekan-ku... balki mumkindir degan edim...
Men jig‘i-biyronim chiqib: «Qanaqasiga mumkin bo‘lsin, u najas-ku, harom-ku, shuniyam bilmaysizmi? Boshqa halol chorasi bordir!  Qanaqa  musulmonsiz?!»  degim  kelar-u, tashimga chiqarolmasdim.
Rosti, bu holimizdan yig‘lagim kelar edi: shunchalar ham ko‘r, omi bo‘lamizmi? Shariatimizni, nima halol, nima haromligini bilmaymizmi? Bedavo silni tuzatarkan deb, ota-bobolarimiz og‘izga olmagan narsalarni tanovul qilsak?! Halqumni o‘ylamasak, qiyomatdagi so‘rog‘idan qo‘rqmasak — qayoqqa qarab ketmoqdamiz? Endi peshob chiqibdimi?!.1
Hamma qolib, men shu narsani o‘sha mushfiqaga ravo ko‘rar ekanmanmi?! Shuncha asrab-avaylab-a? Bordir Xudoyimning boshqa bir yozgani?! Kennoyijonimga atagan shifosi!2

7. Yaxshilik sog‘ingan yana bir kishi yoxud To‘ram tadbir izlaydilar

— Amaqu biz kelub edik.
Shu bir og‘iz so‘zdan jonu jahonim yorishib ketgan edi.
— Yodgor, o‘zingmi?! Men hozir, — dedimu apil-tapil otlanishga tushdim.
Mehmonni kuzatganim ham bir bo‘ldi, Opaning iltimosi bilan tushgan hamkasbimning maslahati ham. Mehmon mujdaxatni olib, jo‘nab ketganida ichim bir uzilgan edi, hamkasbimning maslahatidan battar ezildim. Boringki, o‘sha narsa (avvalo, o‘zim ikki dunyoda rozimasman!) davo bo‘lgan taqdirda ham men uni kennoyimga ayta olar ekanmanmi?! Birov orqali ham ayttirmasman! Bu gap zinhor mendan chiqmasligi kerak. Keyin betlariga qanday qarayman?..
Nechta zinani bitta qilib, uchib tushib borsam, ular ona-bola ko‘chaning narigi betidagi qo‘sh qayrag‘och tagida allaqanday begonasirab (xuddi musofirlardek javdirab!) turishibdi... Ko‘rgandan ichim bir uvishdi. Yaxshiyam biron topshiriq bilan ketib qolmaganim! Axir ular kelishmoqchi, birga-birga To‘ram taqsirning oldilariga o‘tmoqchi edik-ku. O‘zim aytib, o‘zim unutib o‘tirsam...
Chindan Xudo hafiz. Uning O‘zi meni uyatga qolishdan asragan edi.
Men ularni bir qarashdayoq tanigan edim. Hamisha har narsaga mahliyo bo‘lib qolaverguchi Yodgor teatr binosi peshtoqlaridan ko‘z uzolmas, och simobrang shoyi ro‘mollariga o‘ranib olgan kennoyim esa, yolg‘izginasining kiftlarini qoqib, yoqasini to‘g‘rilar va qulog‘iga shivirlab, bir nimalarni uqdirar edilar. Hammadan g‘aroyibi — u mushfiqa shaharga necha yilda bir tushib qoladigan ko‘hlikdan-ko‘hlik qishloq kelinlariga o‘xshab, o‘tkinchilardan ajrab turar, unga qaragan ham qarar, qaramagan ham qarar, bunga sayin u o‘ng‘aysizlanib, qisinib borar edi.

Boyaqishgina, muncha begonasiramasa, qisinavermasa?.. Axir kecha kelgani yo‘q-ku bu diyor, bu shaharga? Shu yerga kelib topgan tirnog‘i er yetib qopti-ku, haliga dovur qimtinadi, qovushib ketolmaydi. Shu o‘ylardan ichim sidirilib, bu tarix, bu tavorixlar ko‘ksimda alamangiz bir qo‘zg‘olon yasab borarkan, mijjalarim orasidan qaynoq yoshmi-nima sizib chiqmoqqa urinar, ko‘chani kesib o‘tmoqqa ham holim qolmagandek edi.
Kennoyim o‘ziga qaragan har kimsadan bir xijolatlarga botib, ro‘molini peshonasiga tushirishgayu bo‘ynilarini qayta o‘rashga tutinar ekan, men unga achiniblar bormoqda edim. Tag‘inam fil ekan! Bu balolar tog‘ga yog‘ilsa, tog‘ chidamasdi. U chidab kelyapti...
Men jahd bilan qanday o‘tib borganimniyu suyib salom berganimni o‘zim sezmay qolgan edim:
— Assalomu alaykum, kennoyijon. Uzr, kutdirib qo‘ydim. Qiynalmay yetib keldinglarmi?
— Voy, yaxshimusiz? Ko‘rmay ham qolubmiz. — U xijolatga botib tushuntirmoqqa urinarkan, hatto mendan-da qisinib-qimtinar edi, — Yodgorum shoshiraverub, el-burutdan kelaverubmiz.
— Ajab qipsizlar-da. Bo‘lmasa, men ichim qurib kutib o‘tirardim, — deya Yodgorni yelkasidan quchib, erkalab qo‘ydim, — Ketdikmi, do‘nantoy?
U erib, bosh silkidi:
— Nimada boramuz, amaqu? Uchar tramvaylarga chiqamizmu, shohli moshinlarga tushamizmu? — deb elanishga tushdi.
— Mening vaqtim ziq, taksi tutaqolamiz. G‘izza tashlab qo‘yadi, yura qolinglar, — deb yo‘l yoqasiga boshlayverdim.

Ammo kennoyim iymangancha hamon mahtal tortib turar, joylaridan jila qolmas edilar. Men nima gapligini bilolmay, u kishiga qaradim:
— Tez borsak, tez qaytamiz, yura qoling.
— Mehmoniz borakan... qutulmagan bo‘lsayiz... kutaturayluk. Saidaxon aytuvdila...
Men elchining isini ham chiqarmoqchi emasdim. (Axir so‘z berganman!) Saida qayoqdan ayta qolibdi?.. Alamimni ichimga yutib, xas-po‘shlashga urindim:
— Ho‘, u kishini, allaqachon jo‘natib yubordim-ku. Saida nimani biladi, — dedim sir boy bermay. Ammo o‘zim ichim po‘killab, ishqilib, elchi kimning nomidan kelganini so‘ramasin-da der edim. Keyin: «Xizmatchilik — bizni ishda uzoq ketib bo‘lmaydi, ketdik-ketdik...»lab shoshirdim.
U kishi noiloj ergasharkanlar, Yodgor yonimdan qolmay qo‘ltig‘imga yopishib olgan, shu tobda savol xaltasi ochilib ketib, bir nimalarni shipshib, ijikilar edi:
— Amaqu-amaqu, rostdan To‘ra buvamlarnukiga ketopmizmu? O‘shalarnukiga boramizmu?
— Bo‘lmasa-chi, Toshkandi azimda u kishidan zo‘ri bormi, tabiblarning dodaxo‘jasi o‘sha kishi-ku, — dedim shivirlab.
— Shahar hovlularidamukanlar? — dedi u javdirab ham to‘xtab.— Tannovga ketvorgan bo‘lsalar-chu?..
— Qanaqa Tannov? — men hayron qolgan edim.
— Bog‘lari-chu?! Topolmasak, o‘shaqqa chiqib boravuramizamu? Men bilaman, oborganlar menu.
— Yo‘q, og‘ayni. U yoqlarga chiqib yurishga... vaqt qani?! Sen yaxshi niyat qil, shu yerdan topaylik, — dedim uni yana ilgari boshlab. O‘zim esa, yo‘l qarab, bir yangiroq markab tutish g‘amidaman. Hamonki, kennoyimu Yodgor demaganlarni shahar aylantirib, tabib buvanikiga olib bormoqchi ekanman, Yodgor keyin ham og‘zidan qo‘ymay gapirib yuradigan hilidan tutganim ma’qul.

Axiyri qayrilishda erka kiyikdayin yilt yangi moshin ko‘rinib, men «bizni ola keting» degandek ishora berib, chiqib boraverdim. U ham «xoja»sidan qutulib chiqqani ekan, yonginamga kelib to‘xtadi.
— Sevzorga tashlab qo‘yolasizmi?
U «marhamat» ishorasini berib, bosh silkidi:
— Faqat tezroq, hali burib olishim kerak.
Ana xolos! Sazasi o‘lmasin deb, to‘xtagan ekan-ku! Men uyat ichida qolgan edim. Ammo har nima bo‘lganda ham «erka kiyik»ni qo‘ldan chiqarib bo‘lmasdi. Biz shosha-pisha chiqib, u jildi.
Mashina biz kutgandan ham a’lo edi: «Vazirlar ham o‘z huzurlarini bilishmas ekan-a!»
Ammo hozir biz qaysi vazirdan kam edik?! Ayniqsa, orqa o‘rindiqda g‘ir-g‘ir shamollarga yuz tutib, atrofdan ko‘z uzmay borayotgan Yodgorning boshi osmonda edi. Old ko‘zguga sekin zingil tashlasam... oq shoyi ro‘mollariga yana ham o‘ranib olgan kennoyim har qachongidan sipo tortib o‘tiribdilar. Faqat Yodgortoylarining yayrab boruvidan mutaassirlanib ketyaptilar-u, shuni ham sir boy bergilari kelmaydi. Shunga-da, shukr: «Qo‘ying, biz bu xil moshinlarga tushmay qo‘ya qolayluk», desalar — nima qilardim? Albatta, birdamas-birda akamga so‘z berib qo‘ygan bo‘lsalar, ko‘rgan ko‘zga yaxshimas. Lekin hozir... men borman, Yodgor yonimizda. Biz mahram hisobiga o‘tsak kerak, axir?
Nazarimda u kishi undan beriga bu xil moshinlarga chiqmaydigandek edilar...
Ishqilib safarimiz xayrli chiqsin. Hamma umid To‘ra buvadan. U kishining yengil qo‘llari bilan koshki bu balo daf bo‘lib, sal chiroylari ochilsa.

Asli men ularni Saidaga qo‘shib, bu yoqlarga alohida optushish niyatlarim bor. Ha-ha, kechki salqin bilan shu Qizil Maydonga optushib bir sayr qildirsam, ular ham boshqalarga o‘xshab, anhor bo‘ylarida bir kezishsa, ochiq muzqaymoqxonalarda o‘tirib, favvoralar atrofida salqinlab, xumordan chiqishsa, deyman-u, aytishga hech jur’at qilolmay kelyapman. Qani edi, so‘ng O‘rda ko‘prigidan tramvayga o‘tirib, teatr maydoniga qaytsak-da, jindek tamaddi qilib, oqshom cho‘kishi bilan teatrga olib tushsam, uning bir-biridan muhtasham zollarini aylantirib tomosha qildirsam, bir umr eslab yurishar edi.
Ammo akam qaytmagunicha... bu mumkinmikan? Rozi bo‘ladilarmikan, kennoyim?..
«Erka kiyik» aytgan yerimizga eltib ulgurgan edi. Biz noiloj taxtiravondan tushib, tanish darvozaga qarab yurarkanmiz, kennoyim allaqanday tipirchilab qolgan edilar. Ming bir andeshalarga borib, xijolatga tushadilarmi-ey. O‘zlariga qolsa, kirmay qo‘ya qolsalar.
Shu topda u kishini hech tushuna olmasdim.
— Nimadan tortinasiz? Xeshdan a’lo, jigardan yaqin kishimiz bo‘lsalar, — dedim.
— Yura qolung. Shundan-shu yoqqa kelduk-ku, — deb qistab-yalindi Yodgor ham. — Endi ko‘ropsizmu? Biladilar-ku biznu?
— Biladular, o‘g‘lum. Lekin g‘alatu-da, — deya iymanar edilar.
— Sizni bilsalar, bizni bilsalar, akamni tanisalar — nimadan xijolatlanasiz? — dedim.
U kishi ikki odim yurib, yana to‘xtadilar:
— Har gal... tashvishimiznu ko‘tarub kelaversak... noqulay-da, Maqsudxo‘ja?...
— Odamlar bu kishiga yetolmaydi-ku...
Ammo u kishi hamon o‘tinar edilar:
— Sizlar kiraturinglar...
— Oyu, tabub-tabub dedingiz, kelsak — kir-      maysuz, — deb Yodgor o‘tindi. — Bo‘lak kimga boramuz?

Kennoyim noiloj ergashgan bo‘ldilar:
— Maylu, faqat men  ichkaruda o‘tira turay?..
U kishining o‘zlarini bunday tutishlari, To‘ramga ko‘rinishdan tortinishlari juda-juda g‘alati ham tushunarsiz edi. Shuncha joydan kelganda nega aynib qoldilar? Nimadan tortinyaptilar? O‘sha nomi xunuk narsa tufaylimi?
To‘g‘ri, har kim o‘zidan o‘tganini o‘zi biladi. Lekin kimgadir yorilish, suyanish kerak-ku. Yo yuraklari betlamayaptimi, avvalam panohlariga olgan, padardan ham yaqin bo‘lib qolgan kishiga ko‘rinishga?
Unday desam, tangritog‘lik qochgan-quvgan musofirlarning, diyoridan uzoq tushganlarning tayanchiyu suyanchi kim ekan, u kishi bo‘lmay?
Ko‘nmay iloj qancha:
— Mayli, siz ichkarida bo‘la turing, — deb Yodgor bilan darvoza bolachasini ochib, chaqirib kirib boraverdik.
Valloh, valloh, hovlida «Hayt!» deydigan odam topilmaganidan yolg‘iz balx tuti ustini chumchuqlar galasi shunday bosgan, ular bearmon bozor qilib yotishar ediki, darvozaxona yonidagi hujradan taralayotgan qori bolaning ovozini-da yutib yuborgan edilar. Ikki yelkasi ikki yonga salom bergancha past-baland tushib yurguvchi eshik og‘asi qayoqqa gum bo‘libdi, ko‘rinmasdi.
Biz kirishimiz bilan gala guv ko‘tarilib, hovli tinchidi-qoldiyu, ammo tut tagi bilan bitta bo‘lib marvariddek oqargan mevachalari qolgan edi. Ularni bosib ham, aylanib o‘tib ham bo‘lmas edi.

— Vuy, hiduni, asalnu o‘zi-ku! — Yodgor iltifot kutmayin ham ularni terib, og‘ziga solmoqqa tushgan edi, kennoyim ostonadan o‘tiboq:
— Voy, hoy, uyat-a! — deya qo‘llarini yuzga bosgancha qoldilar.
— Nimasu uyat, oyu? Tut-ku bu?
— So‘ramay-netmay yeb bo‘ladumu, qo‘y.
Shu tob yon tarafda o‘rangan ayol kishi qorasi ko‘rinib, u kelib kennoyim bilan ko‘risha boshladiyu hujradan Yodgor tengi qori bola chiqib, qo‘lini ko‘ksiga qo‘ydi-da, salom berdi. So‘ng:
— Kelingiz, opoqdodamizga bo‘lsa, jindek kutaturasiz,— deya qadimiy chorburchak g‘isht yotqizilgan yo‘lkadan boshlay ketdi.
Sipogina bolaning muomalasiga mahliyo qolgan Yodgor ham tutni qo‘yib, bizga ergashgan edi. To‘ra buvaning oldilariga xos yumush bilan kelganimiz uchun ham qori bolaga tushuntirgan bo‘ldim:
— Eshikda ulov ko‘rinuvdi, oldilarida odam bo‘lsa, sizlarga-da kuta turaylik.
U qo‘li ko‘ksida, bosh silkidi:
— Yaxshu-yaxshu, joy yetarlu.
Ammo To‘ramning o‘sha tepadagi xos hujralari oldidan o‘tar ekanmiz, uning qiya ochiq eshigidan juda tanish ovoz eshitib titrab ketdim. Ichkaridagi odam:
— Shunaqa, taqsir, o‘ziz bir davosini qilmasangiz, boyaqish ich-etini yeb ado bo‘lyapti. Xudo xayringizni bersin, — deb o‘chinar edi.
Yo tavba, Olim akammi?!. Kimni aytyapti?!

O‘girilgunimcha bo‘lmay Yodgor yugurgilab kelib, tirsagimdan tutdi:
— Amaqu, qarang, katta amaqumlamu?
Men hayratda qolgan edim:
— Ko‘chadagi moshin u kishiniki emas shekilli? — dedim shivirlab.
— Ularnukimas, lekin ovozlarinu... eshittizmu?
O‘ziz qarang... ko‘rung, — deb qistardi Yodgor.
Bizning shivir-shivirimizga tushuna olmay yondosh xona ostonasida to‘xtagan qori bolaga o‘girildim:
— Balki To‘ram taqsirga aytib boqarsiz? Sultonmurod boturizning xeshlari kelishibdi deb, — daf’atan tilimga kelgan gapdan o‘zim ham hayron qolgan edim.
Qori bola bu tarixning bir chekasini eshitgan shekilli, yalt etib yuzimga qaradi:
— Chindan-a?
— Chindan-chindan. To‘ram biladilar, ziyoratlariga ilgariyam kelganmiz, — dedim shivirlab.
— Biz ko‘rmay qolgan ekanmiz-da, — dedi u bolaligiga borib.
Men borib, yelkasiga qoqdim:
— Siz huv anuv boloxonada Allohning kalomini yodlab yotgan kezlariz... kelganmiz. U yerdan bir chiroyli qiroatlar taralardi, bilsangiz, — dedim qulog‘iga.
U iymanib, yerga qaradi:
— Biz emas, Orif do‘stimiz tilovat qilar edi, biz uning usulini o‘rganar edik, — dedi chiniga ko‘chib.
Men uning aziz boshini siladim:
— O‘sha usul, o‘sha ovozni qaytib eshitmadim. Xudo xohlasa, o‘zizdan ham bir eshitamiz. Bo‘ptimi?..