Hazrat Fotima (r.a.)ning vafoti bilan birga xalqning hazrat Ali (r.a.)ga nisbatan munosabatida sezilarli bir o‘zgarish bo‘ldi. Bu holat hazrat Ali (r.a.)ning qasamyod qilmayotgani bilan bog‘liq edi. Xalq Fotima onamizga tiriklik paytlarida ham qiziqib kelardi. Uning o‘limidan so‘ng endi qasamyod mavzusining kun tartibiga chiqishi kerakligini xatti-harakatlari bilan anglatishga urinishayotgandi. Ayni ehtiyojni sezgan va qasamyod qilmaslik o‘ziga ham, musulmonlarga ham yaxshilik bildirmasligini anglagan hazrat Ali (r.a.) faqat Fotima(r.a.)ni xafa qilmaslik uchun kutayotgandi. Endi qasamyod uchun to‘siq bo‘ladigan biror sabab yo‘q.

Shundan so‘ng hazrat Abu Bakr (r.a.)ga xabar jo‘natdi va uni uyiga taklif qildi. Uchrashuv do‘stona davom etdi. Hazrat Ali (r.a.) qasamyod mavzusida kechikkani uchun uzr so‘radi.
Hazrat Abu Bakr (r.a.) unga javoban lutf qildi va o‘z tuyg‘ularini do‘stona bayon etdi:
- Shoyad bu mavzuda sening xohishing borligini bilsaydim, aslo xalifalikni qabul etmasdim!..
Hazrat Ali (r.a.) bir kundan so‘ng masjidga borib, xalqining huzurida qasamyod qilishini aytdi.

Ertasi kuni asr namozidan keyin Abu Bakr (r.a.) o‘rnidan turdi va hazrat Ali (r.a.)ning fazilatlarini bayon etdi. Qasamyodning bugunga qadar kechikishining sababi shaxsiy muammolar ekanligini ta’kidladi. Keyin esa hazrat Ali (r.a.) keldi va hazrat Abu Bakr (r.a.)ning qo‘lini tutdi, hamda bundan keyin uni xalifa sifatida tan olishini aytdi.

Shundan so‘ng yig‘ilganlarga qarata xitob qildi:
- Shu vaqtgacha Abu Bakrni bu maqomga noloyiq qo‘rganimizdan emas, saylov mavzusida bizning fiqrimiz so‘ralmagani uchun undan ranjib yurgandik. U Sayyidul Anbiyo (s.a.v.)ga g‘orda sheriklik (hamrohlik) qilgan va Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning o‘zlari ham hayotlik paytlarida uni imomlikka loyiq qo‘rgan edilar, — dedi.

Shundan so‘ng hoshimiy qavmidan hazrat Ali (r.a.) qasamyod qilguncha qutish qarorini olganlar kelishdi va munosabat bildirishdi.
Kech qolib erishilgan bo‘lsa-da, natija yaxshi edi. Ko‘pdan beri qo‘ngillarni hijil etib kelayotgan g‘ashlik tarqalgandek bo‘ldi. Bugunga qadar ginali, buzg‘unchilik haqidagi suhbatlardan, odobsiz harakatlardan uzoq yurilishi va xalifalik maqomini buzuvchi amallar qilinmaganligi ham quvonchli hol edi.

Hazrat Ali (r.a.) «Men borman, boshqasi yo‘q» deb iddao qilmas edi. Chunki Rasululloh (s.a.v.)ning so‘nggi kunlarida amakivachchasi hazrat Abbos bilan bo‘lgan bir voqea hadis kitoblaridan joy olgan. Birgalikda Payg‘ambarimiz (s.a.v.) huzurlaridan chiqqach, hazrat Abbos unga qarata shunday degan edi:
- Men Hoshim o‘g‘illari o‘layotganda yuzlarida qo‘rgan ifodamni Rasululloh (s.a.v.)ning yuzlarida ham ko‘rdim. Bir-ikki kun ichida vafot etadilar, deb taxmin qilyapman. Kel, birgalikda huzurlariga kiraylik, musulmonlarni boshqarishni kimga qoldirishlarini bilaylik. Shoyad bizga qoldirsalar. Agar shunday bo‘lsa, hujjatlashtiramiz. Agar bizdan boshqasiga qoldirishni o‘ylasalar, uni bizga qoldirishlari uchun ishontirishga harakat qilamiz, — degan edi.

Hazrat Ali (r.a.) esa:
- Yo‘q, men bu mavzuni Rasululloh (s.a.v.)dan so‘ramayman. Agar xalifalikni bizga qoldirmasalar, insonlar bu ishni bizga aslo topshirmaydilar, — deb qarshilik ko‘rsatganlar.
Hazrat Payg‘ambarimiz (s.a.v.) Xaybar jangida bayroqni turli kimsalarga bergandilar. Holbuki, xastalik paytlarida o‘n yetti vaqt namoz faqat hazrat Abu Bakr (r.a.) tomonidan o‘qittirildi. Rasululloh (s.a.v.) istaganlarida bu vaqt ichida turli odamlarni imomlikka qo‘yar edilar. Hazrat Ali (r.a.) bu yerdagi noziklikni anglamay qolmasdi.

Hazrat Ali (r.a.)ga Payg‘ambarimiz (s.a.v.) taraflaridan xalifalik maxfiy ravishda topshirilganligi, bu haqida bir vasiyat topilganligi haqidagi asossiz rivoyatlarga ishonmaslik kerak. Haqiqatan shunday bir vasiyat bo‘lsa, hazrat Ali (r.a.) bu vasiyatni amalga oshirish uchun qo‘lidan kelgan barcha ishni qilardi. Hech bo‘lmaganda, masjidda barcha mo‘minlarning huzurida izoh bergan bo‘lardi. Holbuki, bu mavzuda hazrat Ali (r.a.)dan bizga biror rivoyat yetib kelmagan. Agar Payg‘ambarimiz (s.a.v.) shunday vasiyat qilgan bo‘lsalar-u, hazrat Ali (r.a.) buni umr bo‘yi sir tutgan bo‘lsalar, unda uni xoinlikda ayblash kerak bo‘ladi. Biroq hech bir musulmonning hazrat Ali (r.a.) haqida bunday fikr yuritishi joiz emas. Hayoti davomida Rasululloh (s.a.v.)ga sodiqligini jonini tikib isbotlagan hazrat Ali (r.a.) hech qachon bunday holatga tushib qolishi mumkin emas.

Xullas, hazrat Ali (r.a.)ga xalifalik berilsa «yo‘q» demasdi, ammo u berilmagani uchun islom ummatini rohatsiz etadigan va ularga zarar yetkazadigan harakatlar qiladigan inson emas edi. U bu maqomga haqiqatan ham Abu Bakr (r.a.)ni loyiq ko‘rmoqda edi. Shuningdek, o‘ttiz yildan keyin o‘lim to‘shagida ekan, «O’rningga bir xalifa tayinlamaysanmi?» deganlarga «Rasululloh (s.a.v.) xalifa tayinlamaganlarida men tayinlayinmi?, - deb javob bergan edidar.

Faqat Allohgina insonlar uchun yaxshilik istasa, ularni yaxshi bir insonning atrofida birlashtiradi. Shuningdek, Rasululloh (s.a.v.)dan so‘ng ham insonlarni bu ummatning eng yaxshisi atrofida birlashtirgandi. Agar hazrat Ali (r.a.) bu mavzuda juda havasli, mukkasidan ketgan inson bo‘lganda edi, Abu Sufyon tomonidan kiritilgan taklifni qabul qilar, uning to‘plagan qo‘shini bilan hazrat Abu Bakrga qarshi chiqqan bo‘lardi. Lekin, u imoniga qarshi bormadi.

Garchi nihoyatda ko‘p shahid berilgan bo‘lsa-da, Yamoma jangida muvaffaqiyat qozonildi. Shahidlarning yetmishtasi esa Qur’onni boshdan oxirigacha yoddan biladigan insonlar edi. Ertaga ikkinchi bir jangda boshqalarning ham shahid bo‘lmasligiga hech kim kafolat berolmasdi. Bundan tashqari qachon kelishi noma’lum bo‘lgan ajal bu hofizlarni ham bitta-ikkitadan qilib o‘z iskanjasiga olardi. Holbuki, Islom dini faqat Rasululloh (s.a.v.)ning sahobalariga emas, qiyomatga qadar dunyoga keladigan butun insoniyatga jo‘natilgandi. Islomning asosi Qur’oni karimga tayanadi. Bu kitobning kelajak avlodlarga asl holida, to‘kis yetkazilishi esa faqat yozuv orqali amalga oshirilishi mumkin edi.
Payg‘ambarimiz (s.a.v.) mana shu o‘ylar bilan uni faqat yodlabgina qolmasdan, nozil bo‘lgan har bir oyatni yozdirgan va alohida yozilganlarni o‘qitib, tekshirganlar.

Bularni bir-bir xayolidan o‘tkazgan hazrat Umar (r.a.) hazrat Abu Bakr (r.a.)ning yoniga bordi va masalani tushuntirdi. Vaqtni o‘tkazmasdan Qur’onni yaxlit bir kitob holiga keltirish kerakligini taklif etdi.
- Ammo biz Rasululloh (s.a.v.) qilmagan ishlarini qanday qila olamiz?, - ikkilandi hazrat Abu Bakr (r.a.).

Shu o‘rinda o‘z fikrimizni bildirishdan chetda qololmaymiz. Agar Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning shu ikkala yaqinlari bu xulosaga kelishmaganda edi, Qur’on oyatlari bugun qo‘limizda bo‘lganidek shaklda va tizimda kelmagan bo‘lardi. Masalan, Hiro tog‘ida ilk bora tushirilgan besh oyat Qur’onning bugungi tizimida 96-o‘rinda keladigan «Alaq» surasining ilk besh oyatidir. Bundan keyin ba’zan bugun bir sura, ba’zan esa bir suraning bir necha oyatlari tushirilgan. Bir suraga oid bo‘lgan oyatlar tamom bo‘lmasdan turib, boshqa bir suraga oid bo‘lgan oyatlar ham kelgan. Kelgan har bir oyatni Payg‘ambarimiz (s.a.v.) izohlaganlar va qaysi suraning qaysi oyatidan keyin yozilishi kerakligini aytganlar va kotiblar tomonidan shunday qayd etilgan.

Vahiyning qaysi paytda kelishi, Qur’onning qachon tamom bo‘lishi, hajmining qancha bo‘lishi kabi narsalar Rasululloh (s.a.v.) uchun noma’lum edi.
Vahiy kelishiga ko‘zlari intiq bo‘lib kutgan paytlarida kunlab, hatto haftalab vahiy kelmasligi mumkin edi. Ba’zan hech kutilmaganda vahiy kelardi.

«Nasr» surasi Qur’onning oxiridan beshinchi surasidir. Ammo undan keyin joylashgan «Masad» surasi payg‘ambarlikning ilk yillarida Makkada ekanliklarida nozil qilingan. Oyatlarning tartibi Rasululloh (s.a.v.) taraflaridan amalga oshirilganidek, suralarning tartibi ham ularga tegishlidir. Xususan, oyatlar tartibga solinmasa, olti mingdan ortiq Qur’on oyatlarini yod olish va hammasini o‘qish imkonsiz bo‘lar edi. Masalan, ellik oyatdan iborat bo‘lgan bir suraning oyatlari ma’lum bir tizimga solinmagan bo‘lsa, inson bu ellik oyatning hammasini oson o‘qiy olmaydi. Hech bir ishni tasodifga qoldirmagan Alloh taolo Qur’onni ham albatta tartibsiz va qorishiq holda qoldirmas edi.

Rasululloh (s.a.v.)dan «Baqara surasining so‘nggi ikki oyati... Hashr surasining so‘nggi uch oyati» kabi ifodalar naql qilinadi. Agar oyatlarda tartib bo‘lmasa so‘nggi uch oyatning qaysi oyatlar ekanligi qaerdan bilinardi?

Payg‘ambarimiz (s.a.v.) Vado hajini ado qilgan kunlarida Arofatda ekanliklarida, «... Ana, endi bugun, diningizni kamoliga yetkazdim, ne’matimni tamomila berdim va sizlar uchun Islomni din bo‘lishiga rozi bo‘ldim.» ma’nosidagi oyat nozil qilingan. Bu oyat Qur’onning 5-surasi bo‘lgan «Moida»ning 3-oyatidir. Bu oyat nozil qilingandan so‘ng Payg‘ambarimiz (s.a.v.) sakson bir kun yashaganlar. Bu oyatda dinning kamolotga yetkazdirilganligi haqidagi fikrlarga tayanib, eng so‘nggi vahiy ekanligi ilgari surilsa ham, Baqara surasidagi 281-oyat «(Barchangiz) Allohga qaytariladigan kundan (qiyomatdan) qo‘rqingiz! So‘ngra har bir jon (egasi)ga qilgan amallariga yarasha narsa (mukofot yoki jazo) berilur va ularga zulm qilinmas.», -degan eng so‘ng nozil qilingan oyatdir. Bu oyat tushirilgandan so‘ng, Payg‘ambarimiz atigi to‘qqiz kun yashaganlar. Zotan, umrlarining so‘nggi kunlarini yotoqda o‘tkazgan Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning shu to‘qqiz kun ichida keltirishlari mumkin emas edi. Qolaversa, vahiy so‘ngiga yetganligi, Qur’onning tamom bo‘lganligi to‘g‘risida Rasululloh (s.a.v.)dan biror izoh keltirilmagan.

Teri, kurak suyaklari, katga toshlar va daraxt po‘stloqlari kabi ashyolarga yozilgan, ammo to‘plam holiga keltirilmagan Qur’onni kitob holiga keltirish kerak edi. Bu vazifa qilinishi lozim bo‘lgan, tark etilishi mutlaqo joiz bo‘lmagan vazifa sifatida qaralmoqda edi. Agar shunday qilinmasa, Qur’onning muhofazasi tahlika ostida qolardi.

Hazrat Umar (r.a.)ning qarori qat’iy edi. Masalani atroflicha tushuntirgach so‘zini shunday yakunladi:
- Yaxshilab o‘ylab ko‘r, Abu Bakr. Bu juda xayrli ish. Agar biz Qur’onni kitob holiga keltirmasak, u qanday muhofaza etiladi?

Hazrati Umar (r.a.) yerdan ko‘kka qadar haq edi.
Asrlar o‘tgach dunyoga keladigan insonlar bu kitobga qanday ega bo‘lardilar? Qur’on oyatlarining tarqoq holda bo‘lishi faqat xavf tug‘dirardi. Yod olish ham qiyin bo‘lardi.
Uning saqlanishi qiyinlashar, hatto imkonsiz bo‘lardi. Holbuki, kitob holiga keltirilishining bir qancha foydalari bo‘lardi, hech qanday zarari bo‘lmasdi.

Hazrat Umar (r.a.) shu kuni masalani anglagach, qaytdi. Bir necha kundan so‘ng kelgan paytda Abu Bakr (r.a.)ning ham o‘zi kabi o‘ylayotgan holatda ko‘rdi. Buni Alloh taolo uning ko‘ngliga solgani ma’lum edi. Endi bu vazifani kim bajarishini tayinlash kerak edi. Har ikkisining ham darhol xayoliga kelgan kishi - Rasululloh (s.a.v.)ga kotiblik kilgan Zayd bin Sobit edi. Xabar jo‘natdilar. U yetib keldi.
- Seni muhim bir ish yuzasidan chaqirdik, ey, Zayd. Bilasanki, payg‘ambarimiz (s.a.v.) hayotlik paytlarida vahiy kelishi davom etdi. Shuning uchun Qur’onni kitob holiga keltirishga imkon topolmadilar. Yana bilasanki, Yamoma jangida Qur’onni yod olgan bir necha insonlar shahid ketdi. Shunday davom etaversa, Qur’onning zoe ketishi mumkinligidan qo‘rqamiz. Uni Rasululloh(s.a.v.)dan olganimizdek holda, kelgusi avlodlarga yetkazish uchun bir kitob holiga keltirishimiz kerak.

Shundan so‘ng hazrat Abu Bakr (r.a.), hazrat Umar (r.a.) unga bu mavzuda murojaat qilganligini, o‘zining esa unga bergan javobini aytdi. Ammo Zayd ularning gapiga e’tirozini bildirdi:
- Sizlar Rasululloh (s.a.v.) qilmagan ishni qilmoqchimisizlar?
Ikki buyuk inson Zaydni bu ishga rozi qilish uchun ancha urindilar. O’ylash uchun muhlat berdilar. Bir necha kundan so‘ng Zayd fikrining o‘zgarganini va bu qilinishi lozim bo‘lgan vazifa ekanligini anglab yetganligini aytish uchun keldi.

Shundan so‘ng birgalikda qilinadigan ishlarni rejalashtirdilar. Bunga ko‘ra, to‘planajak Qur’on oyatlari ham yod olingan bo‘lishi, ham shaxsan Rasululloh (s.a.v.)ning huzurlarida yozilgan bo‘lishi kerak edi. Shu bilan birga oyatlarning Rasululloh (s.a.v.) huzurlarida yozilganligini tasdiklovchi ikki guvoh ham bo‘lishi shart edi. Boshqa odamning qo‘lidagi nusxadan ko‘chirilganlar hisobga olinmas edi.

Zayd, hazrat Abu Bakr (r.a.)ning huzuridan yelkasiga og‘ir yuk ortilganday bo‘lib chiqdi. Keyinchalik xotiralarini anglatarkan, «katta bir tog‘ni turgan joyidan boshqa joyga olib qo‘y, deyilsa menga bu ishdan ko‘ra yengilroq bo‘lib tuyulardi», dedi.

Zayd bu so‘zlari bilan zimmasiga olgan vazifaning qanchalik og‘ir, murakkab va mas’uliyatli ekanligini aytgan. O’zi Qur’onni butunlay yod olgan edi. Ashob orasida Qur’onni boshidan oxirigacha yod olgan juda ko‘p erkak va ayollar bor edi. Bu kishilar bir joyga to‘planishar, Zayd yozar, boshqalar tekshirishar va natijada Qur’on oyatlari to‘plam holiga kelardi. Faqat ehtiyotkorlik bilan harakat qilish, kichik bo‘lsa-da, xatoga yo‘l qo‘ymaslik uchun qiyin yo‘l tanlangan va oyatlarning Rasululloh (s.a.v.) huzurlarida yozilgan nusxalardan yod olinganligini tasdiqlovchi guvoxlar bo‘lishi shart qilib qo‘yilgan edi. Chunki boshqa odamning qo‘lidagi nusxadan ko‘chirilgan nusxalarda xatolar bo‘lishi mumkin edi. Holbuki, Rasululloh (s.a.v.) kelgan vahiyni yozdirganlaridan so‘ng o‘qitib, nazorat qilar va xatosizligini ta’minlar edilar. Shuning uchun ham Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning huzurlarida yozilganligiga guvohlik beruvchi ikki kishi bo‘lishi kerak edi. Bu esa haqiqatan ham qiyin ish edi.

Bu ish uchun masjiddan joy ajratildi. Hazrat Umar (r.a.) «Kimning yonida Rasululloh (s.a.v.) yozdirgan Qur’on oyati bo‘lsa keltirsin!» deb e’lon qildi. Shundan so‘ng, yassi toshlarga, xurmo barglariga, suyaklar, terilar va qog‘ozlarga yozilgan oyatlar keltirila boshlandi. "Fotiha" surasidan boshlab Qur’on oyatlarini qayd eta boshladilar. Oyatlar keltirilar va Zaydga berilardi. Keltirgan odamga: "Bu oyatlarni Rasululloh (s.a.v.)ning huzurlarida yozdingmi?" - degan savol berilar va u «ha» deb tasdiqlasa hamda uning so‘zini ikki guvoh oldida isbotlasa, shundan keyingina oyatlar yozilardi.

Yozish ishi shunday boshlandi. Kuchli g‘ayrat bilan ishga kirishildi. Ahvol quvonarli darajada davom etmoqda edi. "Tavba" surasining so‘nggi ikki oyatiga kelgan payti ahvol o‘zgardi. Shartlarga rioya qilgan holda oyatlarni keltiradigan odam yo‘q edi. Faqat Huzayma bin Sobitgina kelgandi.

- Sen bu oyatlarni Rasululloh (s.a.v.) huzurlarida yozdingmi?
- Albatta.
- Guvohing bormi?
- Shu paytda yo‘q. Yolg‘iz guvoh Alloh taolodir.
- U holda kutamiz, ey, Huzayma.

Bu ikki oyatni Rasululloh (s.a.v.)dan yozib olgan faqat Huzaymagina bo‘lmasligi kerak edi. Juda ko‘p inson yodtsan bilgan, Rasululloh (s.a.v.)dan namozda va namozdan tashqarida eshitgan bu oyatlarni kimlardir yozib olgan bo‘lishi kerak edi. Afsuski, bu odamlar hozir hayot emas edi. Jangu jadallar, ayniqsa Musaylamaga qarshi bo‘lgan Yamoma muhorabasi tufayli bu insonlar mozorga qo‘yildi.

Bir payt Huzaymaning ko‘zlari porladi va o‘sha yerdagilarga qarata shunday dedi:
- Rasululloh (s.a.v.) mening guvohligimni ikki kishining guvohligi o‘rnida ko‘rganlar.
- Qanday qilib, ey, Huzayma?
-Bir kuni bozorda Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ni ko‘rib qoldim. U (s.a.v.) kishi bir ot sotib olgandilar. Otning pulini keltirish uchun ketganlarida sotuvchi otni boshqa birovga sotdi. Rasululloh (s.a.v.) kelganlarida esa «Men senga ot sotmadim» deb tondi. Bu esa Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ni yolgonchiliqda ayblashdek gap edi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) atrofga qarab «Bu otni sotib olganimga guvohlik beradigan yo‘qmi?» degandilar. «Men borman ey, Allohning rasuli», dedim.

- Sen meni bu otni xarid qilayotganimda ko‘rdingmi?
- Yo‘q, ko‘rmadim, - javob qildim men.
- U holda nimaga tayanib shohidlik berayapsan?
- Ey, Allohning rasuli, men sening Allohdan keltirgan har bir so‘zing to‘g‘ri ekanligiga ishongan va guvohlik bergan bir insonman. Jabroilni ko‘rmadim, uni Allohdan vahiy olayotganini qo‘rmadim. Bular haqida bizga siz xabar bergansiz. Alloh nomidan bu oyatlarni yetkazishda yolg‘on so‘zlamagan, bir ot uchun yolg‘on so‘zlarmidingiz? — dedim.

Bu so‘zlarim Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ni mamnun qildi. Guvohligim ikki kishining guvohligi o‘rnida o‘tishini aytdilar.
- Yaxshi bu aytganlaringni tasdiqlovchi guvohing bormi?
- Albatta, Muhammad bin Maslama yonimda edi. Muhammad bin Maslama topib kelindi. U voqea haqiqatan ham shunday bo‘lganligiga guvohlik berdi. Shundan so‘ng Zayd bin Sobit qo‘liga qalam oldi va «Tavba» surasining so‘nggi ikki oyatini yoza boshladi.

Huzaymaning bu chiroyli xotirasi barchani quvontirdi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) go‘yo bugun duch kelinadigan holat uchun tadbir ko‘rgan va buning uchun Huzaymani tayyorlagandek edilar. Bu ot yoqimli ovoz bilan kishnagani uchun Payg‘ambarimiz (s.a.v.) unga Mujazzar deb nom qo‘yishni ma’qul qo‘rgan edilar.

Yozish ishi qachongacha davom etdi, necha hafta yoki qancha oy davom etdi? Bu to‘g‘rida aniq ma’lumotga ega emasmiz. Ma’lum bo‘lgani shuki, avvaldan belgilangan shartlarga mos tushmaydigan hech qanday ish qilinmadi, hech bir oyat faqat yodlanganlarga tayangan holda yozilmadi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.)dan yozib olingan hech bir sura yoki oyat chetda qolib ketmadi. Rasululloh (s.a.v.) Qur’on oyati deb o‘qib bergan hamma gaplari bu kitobga kiritildi. Biror so‘z ortiqcha ishlatilmadi yoki biror so‘z tushirib qoldirilmadi. Kitob holiga keltirilgan Qur’on haqida minglab sahobalar orasida e’tiroz bo‘lmadi. Allohning rasuliga Jabroil (a.s.) orqali yetkazilgan bu kitob sahobalar tomonidan kelgusi nasllarga asl holida yetkazish uchun tartiblangan edi. Bu kitobga «Mushaf» deb nom berildi.

Alloh taolo: «Albatta, bu zikrni (ya’ni, Qur’onni) Biz O’zimiz nozil qildik va uni O’zimiz asraguvchimiz!» deya marhamat qilgan (Hijr surasi, 9-oyat).

Insoniyat umrining oxiriga qadar Qur’on Rasululloh (s.a.v.)ga nozil qilingan kundagi kabi sofligicha qoladi. Bu muhofaza ishida Alloh rizosi uchun qatnashgan, bu qadrli kitob uchun xizmat qilishni o‘zlariga sharaf deb biluvchi insonlar doimo topilardi. Boshida hazrat Umar (r.a.), hazrat Abu Bakr (r.a.), Zayd bin Sobit kabi bo‘lish uchun muqaddas kitobning to‘plam holiga kelishida fidoiylik bilan mehnat qilgan sahobalar bu insonlarning eng old saflaridan joy olganlar. Islom olami bu sharafli insonlardan abadiy minnatdordir.

Zayd bin Sobit hayotidan mamnun edi. Avvallari bir tog‘ni tashishdan ham og‘ir tuyulgan, ammo sharafi ham shunchalik buyuk bo‘lgan bu vazifa ko‘ngillarga huzur bag‘ishlaydigan darajada tugallangan edi. Alloh taolo bunday sharafni unga ravo ko‘rgandi. Avvallari «Rasululloh (s.a.v.) qilmagan ishni qilmoqchimisizlar?» deya ajablangan ishining hozir qanchalik zaruriy ekanligini yanada yaxshiroq anglardi.

Mazkur voqea bizga bir haqiqatni anglatmoqda: avvaldan qandaydir sabab yoki chorasizlik tufayli chala qolgan ishlar topiladi. Keyin kelgan avlodning vazifasi bu ishni oxiriga yetkazish, qanday bo‘lsa shundayligicha qoldirmaslikdir. Agar Qur’onni kitob holiga keltirish «Rasululloh (s.a.v.) qilmagan ishdir» deb, qanday bo‘lsa shundayligicha qoldirilganda, bugun holimiz nima kechardi? Bu haqda o‘z fikrimizni bildirishga ojizmiz.

Rasululloh (s.a.v.)ning vafotlariga sakkiz oy to‘lgan, Shavvol oyi edi. Hazrat Abu Bakr (r.a.) peshonasini terlatuvchi bir xabar oldi. O’g‘li Abdullohning yarasi qayta teshilgan, bu safar vaziyat o‘ta jiddiy edi.

Abdulloh Toif qurshovida otilgan bir o‘qdan yaralangan va safdan chiqqan edi. O’sha qundan beri vaqti-vaqti bilan bezovta qiladigan yara endi yaxshilana boshlagan va yuzlariga qulgu yugurgan edi. Ammo endi bu sevinch yo‘qoddi. Shuningdek, bir ikki qundan so‘ng o‘rtoqlari Abu Bakr (r.a.)ni «Inna lillahi va inna ilayhi rojiun» deyayotgan holda qo‘rishdi.

Bu «... Albatta, biz Allohning mulkimiz va albatta, biz Uning sari qaytuvchilarmiz.» degani edi. (Baqara surasi, 156-oyat)

U bu oyatni o‘g‘lidan mash’um xabar kelgan paytda o‘qiyotgan edi.
Abdulloh yuvilib kafanlandi. Shaxsan Abu Bakr (r.a.) o‘qitgan namozdan so‘ng Baqi’ qabristoniga dafn etildi. Ortidan yig‘laganlar orasida mo‘minlarning onasi hazrat Oisha (r.a.) va opasi Asmo ham bor edi. Abdulloh Asmo bilan bir onadan tug‘ilgan opa-uka edilar.

O’lim og‘ir musibat. Hazrat Abu Bakr (r.a.)ning ko‘zidan oqqan yosh shu musibat tufayli edi. Ammo o‘g‘lining Alloh yo‘lida va Payg‘ambar (s.a.v.)ning amri bilan kurashayotgan paytda olgan yara tufayli hayotdan ko‘z yumganligi unga tasalli berardi.

Hijrat kunlarida Rasululloh (s.a.v.) bilan birgaliqda Savr g‘orida ekan, yegulik keltirgan, Makkadagi voqealarni anglatgan inson - shu yigit edi. U Rasululloh (s.a.v.)ga hijrat safarida yordamchi bo‘lgandi. Bu daf’a u oxirat safariga chiqqan edi. Hech shubhasiz, o‘zining hayotini tahlikaga qo‘yib, sevikli payg‘ambariga ko‘mak bergani uchun Alloh unga marhamat ko‘rsatadi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) uning qo‘lidan tutib unga shafoatchi bo‘ladilar.