* * *
Bilol (r.a.) yangi vazifasini zavq bilan bajarar edi. Bor ovozi ila «Ollohu akbar», deb Ollohning buyukligini kunda besh marta olamga e’lon etar, bunga hech kim to‘sqinlik qilmas edi.
«Olloh birdir» degani uchun iskanjaga olgan, qiynab qon qusdirgan, dunyoni ko‘ziga qorong‘u qilgan Umayya ibn Xalaf qani? Qani, endi kelib, «Uchir ovozingni!» deb ko‘rsinchi.
Bilol qo‘lini kulog‘iga qo‘yib, to Makka ko‘chalarigacha, Umayya ibn Xalafning uyigacha eshittirmoqchidek bo‘lib, jondiddan «Ollohu akbar, Ollohu akbar», deb bor kuchi bilan hayqirardi.
Bir safar bomdod namoziga azon chaqirish uchun kelganida, Sarvari anbiyo payg‘ambarimiz hali uyquda ekanlar. Eshik oldida to‘xtadi. «Assolatu xoyrum minannavm» (Namoz uyqudan afzaldir) deb ovoz berdi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) bu sasdan uyg‘onib, mamnun bo‘ldilar va:
— Ey Bilol, shu so‘zlaringni doim bomdod namozi azoniga qo‘shib ayt, — dedilar.
So‘zlari Bilolga oid, zarurati Ollohning rasuli tarafidan tasdiqlangan bu jumla to Qiyomatga qadar har bomdod namozida yangrayajak va Biloldan unutilmas xotira sifatida yod etilajak.
Bu orada payg‘ambarimizning (s.a.v.) ushbu muborak so‘zlari ham qalblarga jo bo‘ldi:
— Azonni eshitganda: «Ey Ollohim, ey bu nuqsonsiz da’vat va o‘qiladigan namozning egasi Rabbim, payg‘ambarimiz Muhammadga vasila va fazila martabalarini nasib et. Uni O’zing va’da qilgan maqomi mahmudga yetkaz», degan kishini oxiratda shafoatimga olaman.
217
Shundan keyin ashobi kirom Rasuli akarimning yana bir ta’limotlari ila, azon aytilayotganida muazzinning aytganlarini aynan takrorlaydigan bo‘lishdi. Faqat «Hayya ‘alassolah» va «Hayya ‘alalfalah»dan keyin «La havla va la quvvata illa bilah», deyishar edi.

*   * *
Masjidning bir tarafida usti yopiq bir supa bor edi. Bu supani Payg‘ambar (s.a.v.) kimsasiz, bo‘ydoq mo‘minlarga ajratdilar. Shu yerda yotib turuvchilar boshqa mo‘minlar jo‘natib turadigan yemishlar bilan kun kechirishardi. Ularning vazifalari Qur’onning ma’nolarini anglash, Rasulullohning hadislarini tinglash va o‘rganish edi.
Boshpanalari o‘sha suna bo‘lgani uchun ularni «Ashobi suffa» (supa ahli) deb atashdi.

*   * *
Usoma bir muddat tashqarida o‘ynadi. Keyin chopib payg‘ambarimizning uylariga kirarkan, yiqilib tushdi. Yuzi yorilib, qon oqa boshladi.
— Tur, ey Oyisha, Usomaning yuzini tozala, — dedilar payg‘ambarimiz (s.a.v.).
Ammo Oyisha rag‘bat ko‘rsatmadi. Usoma qora tanli edi, buning ustiga, chang bosgan yuziga qon chaplanib, bir g‘alati bo‘lib ketgan. Uni ko‘rib, Hazrati Oyishaning yuzi burishdi. Rasululloh (s.a.v.) qayta buyurib o‘tirmadilar. Hazrati Oyishaning bu qilig‘ini uning yoshligiga yo‘ydilar va o‘zlari turib borib, Usomani quchdilar. Yuzini yuvdilar, jarohatiga lablarini qo‘yib, qonni so‘rib oldilarda, tupurib tashladilar. Keyin:
— Usoma qiz bo‘lsaydi, uni chiroyli kiyintirib, kelin bo‘lgunicha xarajatini o‘zim ko‘tarardim, — deb qo‘ydilar.

*   * *
Abdulloh ibn Ubayy ibn Salul Madinada taniqli kishilardan edi. Hatto Rasululloh (s.a.v.) hijrat etishlari arafasida Madina ahli uni o‘zlariga rais qilib
saylamoqchi bo‘lib turishgan edi. U agar Islomni qabul etsa, yaxshi natijalar ko‘lga kirishi mumkin, degan o‘yda payg‘ambarimizga (s.a.v.):
— Ey Rasululloh, Abdulloh ibn Ubayyning oldiga borsangiz, yaxshi bo‘lardi, — deyishdi.
Payg‘ambarimiz (s.a.v.) bu taklifni qabul etdilar. Eshakka minib, yonlariga bir necha sahobalarini olib, ibn Ubayyning mahallasiga qarab yo‘lga tushdilar.
Abdulloh ibn Ubayy mehmonlarni ochiq yuz bilan qarshilamadi.
— Sal nari tur, vallohi, eshagingning hidi ko‘nglimni aynityapti, — dedi atay qitmirlik bilan.
Odatda, hech kim bunday kutib olinmasdi. Bu so‘zlar tarbiya ko‘rgan odamning gapi emas. Ibn Ubayyning qo‘shnisi Abdulloh ibn Ravoha payg‘ambarimizning javoblariga o‘rin qoldirmadi:
— Ollohga qasamki, sening hidingdan Rasulullohning eshaklarining hidi yaxshiroqdir.
Abdulloh ibn Ubayy jahli chiqib, so‘kindi. Birpasda ikkalovi solisha ketdi. Bir-birlariga musht tushirishar, hatto poyafzallarini otishar edi. Payg‘ambarimiz oraga tushib, ularni ajratib qo‘ydilar.
Bu keluvdan hozir bir natija chiqmasligini bilib, u yerni tark etdilar.

* * *
Juma namozi endi Masjidi Nabaviyda o‘qila boshladi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) xutbada qisqa va sermazmun ifodalar ila mo‘minlarning aqllariga va ruhlariga xitob etardilar. Namozdan mo‘minlarning qalblari poklanib chiqardi.
Juma namozi kunning eng qizigan paytiga to‘g‘ri kelardi. Dalada yo bog‘da ishlaydiganlar to‘g‘ri o‘sha yerdan kelishardi. Ularning jundan to‘qilgan kiyimlaridagi hid havoni aynitib, issiq kunda nafas olishni battar qiyinlashtirardi. Rasululloh (s.a.v.) bu vaziyatni tuzatishga kirishdilar. Mo‘minlarni haftada tsamida bir marta yuvinishga, imkon bo‘lsa, juma kuni alohida bir libos kiyib masjidga chiqishga va xushbo‘y atirlardan sepishga da’vat qildilar. Juma kunlari masjidda yuzaga kelayotgan noxush vaziyat shu yo‘l bilan yo‘qoldi.
O’sha kunlari Makka mushriklarining Rasulullohga (s.a.v.) suiqasd uyushtirish ehtimoli ma’lum bo‘ldi. Ashobi kirom hushyor tortdi. Xossatan, Payg‘ambar (s.a.v.) tadbir bilan harakat qilish zaruriyatini his etdilar. Kechalarni bedor o‘tkazishga majbur bo‘ldilar.
219
Bir kecha uyqusizlik so‘ng haddiga yetganida, u Zoti Sharifning ko‘ngillaridan: «Qani endi do‘stlarimizdan birontasi kelsayu men bir oz uxlab olsam», degan istak kechdi. Ko‘p o‘tmay tashqaridan qilichning sharaqshurug‘i eshitildi. Payg‘ambarimiz:
— Kim u? — deb so‘radilar. Tanish bir ovoz:
— Menman, ey Rasululloh. Sa’d ibn Abu Vaqqosman, — dedi. So‘ngra yakinroq kelib, maqsadini bayon etdi: — Ey Rasululloh, yoningizda qorovul bo‘lib tursam, siz ozgina dam olsangiz, degan edim.
Faxri koinot (s.a.v.) hazratlari Ollohga shukr etib, darhol uyquga toldilar.
Bir necha kun davom etgan bu hushyorlik balki to‘satdan qilinishi mumkin bo‘lgan hujumning oldini olgandir. Balki mo‘minlarni xavotirga solib, bezovta qilgan u xabar yanglish bo‘lgandir. Har holda, ko‘ngilsiz hodisa ro‘y bermadi.

* * *
Bir kecha Usayd ibn Huzayr va Abbod ibn Bishr shom namozidan keyin ketmasdan, xuftongacha masjidda kolishdi. Xuftonni o‘qigach, Payg‘ambar (a.s.v.) bilan suhbat qurishdi. Keyin ruxsat so‘rab, uylariga ketishdi.
Ikki birodar Payg‘ambar (a.s.v.) huzurlaridan chiqib manzil tomon ketar ekanlar, oldilarida bir nur paydo bo‘ldi. Ular yurgan sari nur ham ildamlar, yo‘llarini yoritib borar edi. Ikki o‘rtoq qadamlari qaerga tushayotganini, nimani bosayotganlarini ko‘rib turishardi. Ular ajralgach, nur ham ikkiga ajraldi. Biri Usaydning, ikkinchisi Abbodning yo‘liga shu’la tashlab, uylarigacha kuzatib qo‘ydi. Keyin nur g‘oyib bo‘ldi. Ikki do‘st buni Ollohning ikromi deb bildi.
Rasululloh (s.a.v.) Madina xalqini, ya’ni, musulmoniyu musulmon bo‘lmagan barchasini bir tanbir jon etmoqqa niyat qildilar. Bu bilan tashqaridan kutilayotgan hujumlarga qarshi Madinaga kuchli ichki osoyishtalik o‘rnatilishi mumkin edi. Yahudiylarning kattalari bilan uchrashdilar. Ikki tomonga foyda beradigan bir shartnoma ularga ham lozim edi.
Bu shartnomada: musulmonlar va yahudiylarning o‘z dinlarida erkin bo‘lishlari, shaharni har qanday hujumlardan birgalashib mudofaa etishlari; bir-birining dushmani bo‘lgan biron qabila bilan shartnoma tuzmasligi; qurayshliklarga yordam berilmasligi; zulm va haqsizlik qilganlarni himoya etmasligi; biron kelishmovchilik chiqsa, Rasulullohga murojaat etishlari lozim, degan muhim moddalar bor edi.
Madina kechagi kunga nisbatan yanada quvvatli, yanada osoyishta holatga keldi. Muhojirlar bilan ansorlar o‘rtasida birodarlik vujudga kelishi bilan musulmon bo‘lmagan madinaliklar bilan yahudiylar oraga solishi mumkin bo‘lgan fitnafasodning oldi olingan bo‘lsa, butun Madina xalqi qattiq e’tibor bergan bu shartnoma tufayli tashqi munosabatlarda ham mavqe’lari xiyla ko‘tarildi.
Hazrati Abu Bakr, Bilol va Amir ibn Fuhayra qattiq betob bo‘lib qolishdi. Isitma xuruj qilgan choqlarda Abu Bakr hushidan ketar, alahsirab: «Har inson oila a’zolari orasida tong ottirar, holbuki, o‘lim unga chakmonining kamaridan ham yaqinroqdir», ma’nosidagi baytni takrorlar edi.
Yonida yotgan Bilol ham shunday holatda edi. «Oh, bir tungina bo‘lsa ham, dimog‘imda maysalarning hidini tuyib, Makka vodiyida tunasam edi. Bir kungina bo‘lsa ham, Majannaning suvi boshida mehmon bo‘lsam... Shoma va Tofil tepaliklarini ko‘rarmikinman...» kabi baytlarni o‘qir, ba’zan bu baytlar ketidan: «Ollohim, Utba ibn Robiaga, Shayba ibn Robiaga, Umayya ibn Xalaflarga la’nat yog‘dir. Ular bizni vafo yurti bo‘lgan bu shahardan qanday surib chiqargan bo‘lsalar, Sen ham ularni rahmatingdan chiqar», deb duoibad etar edi.
Bemorlarning ziyoratiga kelganlar orasida Hazrati Oyisha ham bor edi. U ham, boshqalar qatori, bemorlardan holahvol so‘rar, ko‘pincha ulardan javob ololmas, alahsirab o‘qilgan she’rlarni tinglabtinglab qaytib ketar edi.
Bir kuni yana ularni ko‘rib qaytarkan, ularning ahvolidan Rasulullohni xabardor etdi:
—   Qattiq isitma tutib, na birovning gapini tushunadilar, na o‘zlarining gaplarini anglaydilar, — dedi. Nabiyyi akram (s.a.v.) Ulug‘ Ollohga yuzlandilar:
— Ollohim, Makkani sevdirganing kabi, hatto undanda ustun bir sevgila Madinani ham bizlarga sevdir. Toshtorozularimizga barakot ber. Kelgan bu ofatni Juhfaga ko‘chir, — deya duo qildilar.

* * *
Rasululloh bir safar namoz insonni poklashi haqida gapirdilar. Bu suhbat asnosida: «Albatta, namoz yomonlik va buzuqlikdan saqlaydi», ma’nosidagi oyat mo‘minlarning qalbiga yana bir marta naqsh etildi. Payg‘ambarimiz (a.s.v.) so‘zlarida shunday davom etdilar:
—   Birontangizning eshigingiz oldidan oqib o‘tadigan ariq bo‘lsayu har kuni unga besh marta tushib yuvinsangiz, tanangizda kir qoladimi?
—   Yo‘q, kir qolmaydi, ey Nabiyyalloh, — deyishdi.
—   Besh vaqt namoz mana shu ariq kabidir. Bu namoz vositasida Olloh gunohlarni, xatolarni yuvadi, — dedilar.
Rasuli kibriyo payg‘ambarimiz (s.a.v.) tahoratdan mavzu ochdilar:
— Bir musulmon tahorat olar ekan, yuzini yuvganida, ko‘zi bilan qilgan gunohlari to‘kiladi. Qo‘llarini yuvganida, qo‘llari bilan qilgan gunohlari to‘kiladi, oyoqlarini yuvganida, gunohning ustida tashlagan qadamlari afu etiladi. Natijada inson gunoh qilmaganday pokiza holga keladi. Ummatim Qiyomat kuni mahsharga tahorat olganda yuvadigan a’zolari nurli bo‘lib keladi. Bu nurni ziyodalashtirmoqchi bo‘lganlar shuni bilib harakat qilsin, — dedilar.
Rasululloh (s.a.v.) tahoratda misvok ishlatib, og‘iz va tishlarni toza tutishning ma’naviy jihatdan foydasini tushuntirar ekanlar:
—Mo‘minlarga og‘ir bo‘lmaganida, har tahoratda misvok ishlatishga buyurgan bo‘lardim, — dedilar.
Bularni eshitgan va Rasulullohni yaqindan taniganlar haqiqatan ham Faxri koinot payg‘ambarimizning har tahorat olganda misvok ishlatishlarini esladilar.
O’sha kuni masjiddan chiqqanlarning quloqlariga quyilib qolgan mana bu so‘zlarning umri abadiydir:
— Bir kishining jamoat bilan o‘qigan namozi uyida yoki bozorda yolg‘iz o‘zi o‘qigan namozidan yigirma besharaja ustundir. Kishi uyida chiroyli tahorat olgach, jamoat bilan namoz o‘qish maqsadida masjid tomon yo‘lga tushsa, tashlagan har bir qadami uni bir daraja yuksaltiradi, har bir qadamda bitta gunohi to‘kiladi. Namozda turganida, farishtalar: «Ollohim, unga marhamat qilgin», deya qaytaqayta murojaat etadilar. Bu hol u kishi keyingi namozni kutishi muddatida ham davom etadi.

*   * *
Usoma yana bir kuni o‘shandagiday alfozda kirib keldi. U ko‘cha changitib rosa o‘ynagan, yuzlari vo‘jalaq bo‘lib ketgan, ter va tuproq qorishib, qarab bo‘lmaydigan holga kelgan edi.
Nabiyyi akram (s.a.v.) uni ko‘rdilaru yuvintirib qo‘yish uchun o‘rinlaridan qo‘zg‘aldilar. Ammo bu gal Hazrati Oyisha sal ilgariroq sapchib turdida:
— Menga qo‘ying uni, yo Nabiyyalloh, o‘zim yuvintiraman, — dedi.
Nabiylar sarvarining yuzlarida mamnuniyat ifodalari balkdi. Tabassumga yo‘g‘rilgan bir ovozda:
— Ey Oyisha, uni sev, chunki men uni sevaman, —dedilar.
Sal o‘tmay Usoma ozoda bo‘lgan edi. (Imom Termiziy, 5/677.)

*   * *
Bir kuni janobi Rasululloh (s.a.v.) masjidning qibla tarafida ozgina tupukni ko‘rib qoldilar. Ko‘ngillari g‘ashlandi. Qo‘llaridagi kaltak uchi bilan olib tashladilar. So‘ngra jamoatga o‘girilib:
— Ichlaringda kim o‘zidan Ollohning yuz o‘girishini istaydi? — deb so‘radilar.
Boshlar quyi egildi, kimsadan javob chiqmadi. Janobimiz savollarini takrorladilar:
— Kim u oralaringizda o‘zidan Ollohning yuz o‘girishini orzu qiladigan?
Yana sado chiqmadi. Uchinchi marta so‘ragaklarida:
—   Hech qaysimiz orzu qilaymiz, yo Rasululloh, — deyishdi to‘planganlar.
—   Namoz o‘qigani turgan kishiga Olloh taolo rahmatini qibla tomondan yuboradi. Shuning uchun hech kim qiblaga qarab tupurmasin. O’ng tarafiga ham tupurmasin. (Tupurgisi kelib qolsa,) chap tomoniga chap oyog‘i turgan joyga tupursin. Agar joy tor bo‘lsa, — dedilar va bo‘yinlariga tashlangan ro‘molning uchiga tupurib qatladilarda: — Shunday qilsin, — dedilar.
Buning ma’nosi ro‘molchasiga tupursin demak edi.
Kimning tuiurgani noma’lumligicha qoldi.
— Menga ozgina atir keltiringlar.
Yosh yigitcha o‘rnidan turdi, birpasdan keyin hovuchida atir bilan kirib keldi. Payg‘ambar janobimiz (s.a.v.) qo‘llaridagi kaltak uchini atirga botirdilar va u bilan tupuk tushgan joyni siypalab qo‘ydilar.

*   * *
Bir necha kishi masjidga kelganida namoz allaqachon boshlangan, endi rukuga borilayotgan palla edi. Chopqillab kelib namozga qo‘shilib olishdi. Janobimiz (s.a.v.) namozni tugatgandan keyin jamoatga o‘girildilar.
— Nimaga chopdilaring bunaqa? — deb so‘radilar.
—   Namozga yetib olishga shoshildik, — deb javob qilishdi.
—   Boshqa safar bunday qilmanglar. Huzur va xotirjamlik bilan, vazminsalobatli odimlar bilan kelinglar namozga. (Hatto kech qolgan bo‘lsangiz ham.) Yetishgan qismingizni jamoat bilan o‘qing, oldinroq o‘qib qo‘yilgan qismini keyin o‘zingiz tugatib qo‘ying, — deya marhamat qildilar.

*   * *
Makka...
Bir zamonlar «Agar Olloh mening bu kasalimga shifo berib, tuzalib ketsam, ibn Abu Kabshaning (ya’ni, payg‘ambarimizning) ta’zirini berish bo‘ynimga qarz bo‘lsin. Makkada uning xudosiga ibodat qilinmaydi!» deya qasam ichgan Abu Uxayha oradan ko‘p yillar o‘tganiga qaramay, og‘ir darddan qutula olmadi.
O’g‘li Xolid musulmon bo‘lgach uydan chiqib ketganicha loakal bir bora qaytib kelmadi. Qo‘liga tushsaku, o‘zi biladi nima qilishini: avval rosa ta’zirini beradi, keyin qiziqib qolgan bu yangi diningni tark et, otabobolaringning eski diniga qayt, deb buyuradi.
Ammo, na chora, Xolid uyiga kelmadi. Bu yoqda kasali ham yoqasini qo‘yib yubormayapti. Sham kabi kundankunga erib bitdi Abu Uxayha.
Nihoyat bir kuni... haha, bir kuni ajal o‘qi otildi. So‘nggi nafas olindiyu Ollohga va rasuliga dushman bo‘lgan birining hayot daftari yopildi oxir...
Azob farishtalari keldi, uning habis ruhini tanasidan judo etdilar va Ollohning rasuliga dushmanligining hisobini so‘rash uchun olib ketdilar.
— Sizlar kimsizlar? Men Abu Uxayhaman, Makkaning eng ko‘zga ko‘ringan shaxslaridan ekanimni duch kelgan odamdan so‘rashlaringiz mumkin! — ham deya olmadi.
Haqiqatan, Makka shahri kufrning boshchilaridan bo‘lmish nufuzli shaxsiyatlarning biridan judo bo‘lgan edi. Ayni chokda, musulmonlar ham ashaddiy dushmanlarining biridan qutuldilar. Xolid ibn Said otasining o‘limidan xabar topmadi. Xabar topganida ham hech xafa bo‘lmasdi. Ya’ni, o‘g‘lini haq yo‘ldan qaytarishdan boshqa ishi bo‘lmagan, Islom dinini tug‘ilgan joyida bo‘g‘ishga harakat qilgan bunday insonning o‘limi xafa bo‘lishga ham arzimas edi.

* * *
Madina...
Bir guruh musulmon ayollar payg‘ambarimizni ziyorat qilgani keldi.
—   Ey Ollohning rasuli, erkaklar doimo sizning yoningizda qiymatli suhbatlaringizni tinglaydilar. Ammo biz ayollar bundan mahrummiz. Erkaklar suhbatingizdan bahra oladilar, biz esa, quruq qolganmiz. Biz uchun ham bir kunni tayin etsangiz va bizga ham dinimizni o‘rgatsangiz, — dedilar. Ayollarning bu taklifi ma’qul ko‘rildi.
—   Falon kuni falonchi xotinning uyida to‘planinglar, — dedilar.
O’sha kun kelgach, Payg‘ambar (a.s.v.) aytilgan yerga bordilar, ayollarga o‘z vazifalari xususida ma’ruza qildilar. Suhbat mobaynida ularga sabrli bo‘lishni tavsiya etdilar.
— Ichingizdan biringizning mabodo uchta farzandingiz olamdan o‘tgan bo‘lsayu buning alamlariga sabr etgan bo‘lsangiz, bu sabringiz uchun jahannamdan to‘sguvchi bir parda bo‘ladi, — dedilar.
Ayollardan biri so‘radi:
— Ikkita farzandidan ayrilgan bo‘lsachi?
— Unga ham shunday, — deb javob qildilar payg‘ambarimiz (a.s.v.). Eshitib o‘tirganlar farzand soni emas, balki ko‘rsatilgan sabrtoqat muhim ekanini tushunib
etdilar.
Suhbatlari uncha uzun bo‘lmadi. Zero, payg‘ambarimiz (s.a.v.) ko‘p gapirishni yoqtirmas edilar. Ammo «kelishi bilan ketishi bir bo‘ldi» deyishlariga ham o‘rin qoldirmadilar. Chunki kim bilan suxbat qilmasinlar, uni zeriktirib qo‘ymaslik, qalbini, ruhini qondirish kabi maqsadlar u zotning asosiy maqsadlaridan biri edi. Bevaqt, beo‘rin, ma’nosiz gaplar gapirish tabiatlariga zid ishlardandir. Chanqagan tuproq suvga qanday muhtoj bo‘lsa, tinglovchilar ham suhbatga shunday bir ehtiyojlari borligini sezmaguncha bironbir ma’ruza qilishni to‘g‘ri deb bilmasdilar, ammo tablig‘ etilishi lozim haqiqat bo‘lsa, avval tinglovchilarning yetarlicha diqqatnazarlarini o‘zlariga jalb qilib, keyin asl masalani tushuntirardilar. Har xil ishlov berish uchun temirni avval qizdirib olish lozim bo‘lganidek.
Darhaqiqat, Rasuli kibriyo janoblari (s.a.v.) ayollarga: «Sizlarga ham anglatmoqchi bo‘lgan narsalarim bor», deb ularni bir yerga to‘plab ma’ruza qilishlari ham mumkin edi. Ammolekin ularning bunday suhbatlarga ichdan ehtiyoj sezishlarini va madaniy bir jasorat ila kelib shunday istaklari borligini o‘z og‘izlari bilan arz etishlari muhim edi. Chunki payg‘ambarimiz shunaqa suhbatlargina ko‘proq foydali bo‘lishiga ishonchlari komil edi.
Bundan buyon Rasululloh (s.a.v.) haftaning ma’lum kunlarida ayollarga xususiy ma’ruzalar qiladilar, ayollar ham Nabiyyi akram hazratlarining (s.a.v.) faqat o‘zlari uchun qiladigan bunday ma’ruzalarini tinglashga musharraf bo‘ladilar.

Bir odam payg‘ambarimizdan (s.a.v.) yordam so‘rab keldi:
— Bu odamga yordam beringlar, mutlaqo ajru mukofotini topasizlar, — dedilar Sarvari olam. So‘ngra qo‘shib qo‘ydilar: — Mo‘minlar bir-birlari ila devorlari g‘isht bilan o‘ralgan bino kabi bo‘lishi kerak. — Barmoqlarini bir-biriga chalishtirib, mana bunday deya ishorat qildilar. Yana davom etdilar: — Mo‘minlar shafqat va marhamat borasida bir-birlariga nisbatan yagona vujud kabidirlar. Shundayki, bu vujudning bironbir joyida og‘riq yoki zarar paydo bo‘lsa, o‘sha vujudning boshqa qismlari ham bu og‘riqni baham ko‘radilar, behalovat bo‘ladi. Bir musulmonning boshiga musibat tushsa, boshqalar ham bunga chora topishi lozim...
Tul ayolga yoki faqir kimsaga yordam berish uchun ishlasa, kunduzlari ro‘za tutib, kechalari ibodat qiladigan kishi kabi maqbul bo‘lishini anglatdilar. Bu orada:
— Har bir musulmon kishi sadaqa berishi lozimdir, — dedilar.
Faqir musulmonlarning nigohlari payg‘ambarimizga (s.a.v.) qadaldi: «Qanday qilib sadaqa beraylik, o‘zimiz sadaqaga muhtoj holdamizku?» degan ma’noda jovdirardi bu ko‘zlar. Oralaridan birlari ko‘pchilikning his-tuyg‘ulariga tarjimon bo‘ldi:
—   Yo Rasululloh, inson sadaqa beradigan biron narsaga ega bo‘lmasa, nima qilsin? — deya so‘radi.
—   Ishlab topadi. Ham o‘zi ishlatadi, hamda sadaqa beradi.
Bu safar boshqa tomondan savol keldi:
— Bunga ham kuchi yetmasachi, nima qiladi?
— Unda muhtoj odamlarga bilak kuchi bilan yordam qilsin.
—   Buning ham ilojini qilolmasachi?
—   Yaxshilikni amr va tavsiya etadi.
—   Buni ham qila olmasachi?!
— Sharr ishlardan o‘zini tiyadi, boshqalarga zarar bermaydi. Bu ham o‘sha odam uchun sadaqadir.
Keyin Payg‘ambar (s.a.v.) savol berdilar:
—Daraxtlar ichida yaproqlarini to‘kmaydigan va bu holi ila mo‘min insonga o‘xshaydigan bir daraxt bordir. Qani, aytingchi, bu qaysidaraxtdir? Bir boshdan sanay boshlashdi. U yonbu yondan har xil daraxt nomlari aytildi, ammo hech biriniki to‘g‘ri chiqmadi. Va nihoyat:
—   O’zingiz ayting, ey Ollohning rasuli, — deyishdi.
—   Xurmo. Hammalaring eng ko‘p ko‘rgan, eng ko‘p bilganlaring daraxtdir.
Sahobiylar javobni uzoqlardan qidirishgani bois topa olishmagan edi.
Nabiyyi akram (s.a.v.) bu mavzuda bunday izohlar qildilar:
— Mo‘min kishining holati haqiqatan ham ajablanarli, hayratomuzdir. O’ziga xush yoquvchi, sevintiruvchi bir hodisa ro‘y bersa, Rabbiga shukr qiladi. Bu esa, o‘zi uchun xayrli bo‘ladi. Qiyinchilik, musibat kabi hodisalar yetsa, sabr etadi. Bu ham uning uchun xayrli bo‘ladi.
O’tirganlar masalani bu tomondan o‘ylab ko‘rgach, yaproqlarini hech bir mavsumda to‘kmaydigan xurmo daraxti bilan chin mo‘min orasidagi o‘xshashlikni juda yaxshi anglab yetdilar. Birisi issiqsovuq mavsumlarda ham barglarini to‘kmay yamyashil qolsa, ikkinchisi xursand va xafa qilguvchi hodisalar qarshisida shukr va sabr ila o‘zini muvozanatda saqlab, har ikki holda ham foyda topadi, savob oladi. Bunday muvozanatni saqlay olmaganlar va Olloh bergan ne’matga qovushganida haddidan oshib ketgan, biron musibat kelsa, yoqasini yirtib dodfaryod ko‘tarib, sabr ko‘rsatmay, har ikki holatda ham savobdan mahrum bo‘layotgan insonlar yo‘q emasdi.